માનસ શહીદ

રામ કથા

માનસ શહીદ

સુરત

ગુજરાત

શનિવાર, તારીખ ૦૨/૧૨/૨૦૧૭ થી રવિવાર, તારીખ ૧૦/૧૨/૨૦૧૭

કેન્દ્રીય વિચારની પંક્તિઓ

कह अंगद बिचारि मन माहीं। 

धन्य जटायू सम कोउ नाहीं॥

राम काज कारन तनु त्यागी। 

हरि पुर गयउ परम बड़भागी॥4॥

अंगद ने मन में विचार कर कहा- अहा! जटायु के समान धन्य कोई नहीं है। श्री रामजी के कार्य के लिए शरीर छोड़कर वह परम बड़भागी भगवान्‌ के परमधाम को चला गया॥4॥

૧

શનિવાર, ૦૨/૧૨/૨૦૧૭
સુરત એ સુર્ય પુત્ર કર્ણની ભૂમિ છે જ્યાં સૂર્ય પુત્રી – તાપી વહે છે.

રામ કથા વૈશ્વિક છે.

સૈન્યના વીર જવાનો સાચા સંન્યાસીઓ છે.

નવ જવાનો બધાના છે.

વિશ્વનો આધ્યાત્મિક જગતનો પ્રથમ શહીદ જટાયુ છે. જટાયુ જાનકી માટે, રામ કાર્ય માટે કુરબાની આપે છે.

પાંચ પ્રકારના શહીદો હોય છે.

૧

પારિવારિક શહીદ -  જે પરિવારને બચાવવા, પરિવારને સંકટમાંથી બહાર લાવવા માટે સમર્પણ કરે, બલિદાન આપે તે પારિવારિક શહીદ છે.

૨

સમાજનો કે રાજ્યનો શહીદ – જે આખા સમાજ કે રાજ્ય માટે સમર્પણ કરે, બલિદાન આપે તે સમાજ કે રાજ્યનો શહીદ છે.

૩

રાષ્ટ્ર શહીદ – આખા રાષ્ટ્ર માટે જે સમર્પણ કરે, બલિદાન આપે તે રાષ્ટ્ર શહીદ છે.

૪

વૈશ્વિક શહીદ – જે આખા વિશ્વ માટે સમર્પણ કરે, બલિદાન આપે તે વૈશ્વિક શહીદ છે.

૫

બ્રહ્નાંડીય શહીદ – જે સમગ્ર બ્રહ્નાંડ માટે સમર્પણ કરે, બલિદાન આપે તે બ્રહ્નાંડીય શહીદ છે.

જય જવાન, જય કિસાન, જય વિજ્ઞાન એ સૂત્ર સાથે જય ઈમાન પણ જોડવાની જરૂર છે. અને આ સૂત્રને વૈશ્વિક વિચાર તરીકે પ્રસ્થાપિત કરવાની જરૂર છે.

આજના સમયમાં ઈમાનદારીની કટોકટી છે. આજે ઈમાનદારીની બહું જરુરી છે.

ગાંધીજી એ કહ્યું છે કે સંવેદન હીન વિજ્ઞાન સામાજિક પાપ છે.

જેની પાસે કલા છે માનવ રૂપમાં કોઈ દેવ પુરૂષ છે.

વચન વિવેક એ આધ્યાત્મની પહેલી શરત છે.

વચન વિવેકી જે નરનારી પાનબાઈ,

બ્રહ્માદિક લાગે તેને પાય રે,

૨

રવિવાર, ૦૩/૧૨/૨૦૧૭

શહીદ કોને કહેવાય?

રામ કથા એ પ્રેમ યજ્ઞ છે.

યજ્ઞમાં ૫ વસ્તુની જરૂર પડે.

૧

યજ્ઞ કરનારમાં શ્રદ્ધા હોવી જરૂરી છે.

કથામાં લાખો લોકો શ્રદ્ધાથી આવે છે, પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા આવે છે, પૂણ્ય મેળવવા કે સ્વર્ગ પ્રાપ્ત કરવા નથી આવતા.

આ રામ કથામાં જે ભોજનની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે તે ભોજન એ તો શહીદોનો ભંડારો છે.

श्रद्धा बिना धर्म नहिं होई। बिनु महि गंध कि पावइ कोई।।2।।

श्रद्धा के बिना धर्म [का आचरण] नहीं होता। क्या पृथ्वीतत्त्व के बिना कोई गन्ध पा सकता है ?।।2।।

ગંધનું મૂળ કેન્દ્ર, આધાર કેન્દ્ર પૃથ્વી છે.

त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।

सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां श्रृणु ॥

मनुष्यॉ मॅ स्वभाव से हि उत्पन्न श्रद्धा तीन प्रकार की होती है , सात्त्विक, राजसी किंवा तामसी, उसको तू मुझसे सून ।

મનુષ્યમાં સ્વભાવથી ત્રણ પ્રકારની શ્રદ્ધા હોય છે, સાત્વિક શ્રદ્ધા, રાજસી શ્રદ્ધા અને તામસી શ્રદ્ધા.

*****

अयं भगवद्गीतायाः सप्तदशोध्यायस्य श्रद्धात्रयविभागयोगस्य द्वितीयः(२) श्लोकः ।

मूल श्लोकः

श्री भगवानुवाच

त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा।

सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां श्रृणु।।17.2।।

Hindi Translation Of Sri Shankaracharya's Sanskrit Commentary By Sri Harikrishnadas Goenka

।।17.2।।यह प्रश्न साधारण मनुष्योंके विषयमें है अतः इसका उत्तर बिना विभाग किये देना उचित नहीं? इस अभिप्रायसे श्रीभगवान् बोले --, जिस निष्ठाके विषयमें तू पूछता है? मनुष्योंकी वह स्वभावजन्य श्रद्धा अर्थात् जन्मान्तरमें किये हुए धर्मअधर्म आदिके जो संस्कार मृत्युके समय प्रकट हुआ करते हैं उनके समुदायका नाम स्वभाव है? उससे उत्पन्न हुई श्रद्धातीन प्रकारकी होती है। सत्त्वगुणसे उत्पन्न हुई देवपूजादिविषयक श्रद्धा सात्त्विकी है? रजोगुणसे उत्पन्न हुई यक्षराक्षसादिकी पूजाविषयक श्रद्धा राजसी है और तमोगुणसे उत्पन्न हुई प्रेतपिशाच आदिकी पूजाविषयक श्रद्धा तामसी है। ऐसे तीन प्रकारकी श्रद्धा होती है। उस आगे कही जानेवाली ( तीन प्रकारकी ) श्रद्धाको तू सुन।

Sanskrit Commentary By Sri Shankaracharya

।।17.2।। --,त्रिविधा त्रिप्रकारा भवति श्रद्धा? यस्यां निष्ठायां त्वं पृच्छसि? देहिनां शरीरिणां सा स्वभावजा जन्मान्तरकृतः धर्मादिसंस्कारः मरणकाले अभिव्यक्तः स्वभावः उच्यते? ततो जाता स्वभावजा। सात्त्विकी सत्त्वनिर्वृत्ता देवपूजादिविषया राजसी रजोनिर्वृत्ता यक्षरक्षःपूजादिविषया तामसी तमोनिर्वृत्ता प्रेतपिशाचादिपूजाविषया एवं त्रिविधां ताम् उच्यमानां श्रद्धां शृणु अवधारय।।सा इयं त्रिविधा भवति --,

Hindi Translation By Swami Ramsukhdas

।।17.2।।श्रीभगवान् बोले -- मनुष्योंकी वह स्वभावसे उत्पन्न हुई श्रद्धा सात्त्विकी तथा राजसी और तामसी -- ऐसे तीन तरहकी ही होती है? उसको तुम मेरेसे सुनो।

Hindi Translation By Swami Tejomayananda

।।17.2।। श्री भगवान् ने कहा -- देहधारियों (मनुष्यों) की वह स्वाभाविक (ज्ञानरहित) श्रद्धा तीन प्रकार की सात्त्विक? राजसिक और तामसिक होती हैं? उसे तुम मुझसे सुनो।।

Read More at Source Link : 

*****

૨

મંત્ર

યજ્ઞ કરવા માટે કોઈ મંત્ર હોવો જોઈએ, મંત્ર વિના યજ્ઞ ન થાય.

રામ કથા જે પ્રેમ યજ્ઞ છે જેમાં તુલસીની ચોપાઈઓ એ મંત્ર છે.  અને રામ એ મહા મંત્ર છે.

महामंत्र जोइ जपत महेसू। कासीं मुकुति हेतु उपदेसू॥

जो महामंत्र है, जिसे महेश्वर श्री शिवजी जपते हैं और उनके द्वारा जिसका उपदेश काशी में मुक्ति का कारण है ।

મંત્ર એટલે વિચાર, કોઈ સારો લોક કલ્યાણ માટેનો વિચાર પણ મંત્ર જ છે.

૩

દ્રવ્ય

યજ્ઞ માટે જવ, તલ, ચોખા, ઘી, મંડપ વગેરેની જરૂરીયાત પડે.

૪

વિધી

યજ્ઞ કરવા માટે વિશ્વાસ પૂર્વકનો વિધી જોઈએ.

કુરબાનીને પૈસાથી ન તોળાય.

સૈન્યમાં ટુકડી હોય જેમાં કોઈ એક નાયક હોય, કોઈ એક પરમ નાયક હોય.

જાનકીની શોધ માટેની ટુકડીનો નાયક અંગદ છે અને પરમ નાયક હનુમાન છે.

નાયક (અંગદ) એ બની શકે જે પોતાના અંગોનું દાન કરી શકે અને પરમ નાયક (હનુમાન) એ બની શકે જે બધાના પ્રાણની રક્ષા કરી શકે અને જે પાછળ રહે, જ્યારે આવશ્યકતા પડે ત્યારે આગળ આવી પોતાની ટુકડીના માણસોની પ્રાણ રક્ષા માટે પ્રયત્ન કરે.

યજ્ઞની વિધી, રામ કથાની વિધી બંધનાત્મક ન હોય, સમય સંજોગો અનુસાર આ વિધીમાં ફેરફાર કરી શકાય.

શાત્રોમાં બે પ્રકારના રહસ્યો હોય, પ્રગટ રહસ્ય અને ગુપ્ત રહસ્ય. શાસ્ત્રોનાં ગુપ્ત રહસ્યો ગુરૂ મુખે સાંભળવાં પડે, ગુરૂ મુખે સમજવાં પડે.

૫

ભાવ

યજ્ઞમાં જો ભાવ ન હોય તો બધું જ નકામું છે.

બિનું ભાવ ન રીઝે નંદકિશોર

ऐ मेरे वतन के लोगों

ज़रा आँख में भर लो पानी

जो शहीद हुए हैं उनकी

ज़रा याद करो क़ुरबानी

*****

ऐ मेरे वतन के लोगों

तुम खूब लगा लो नारा

ये शुभ दिन है हम सब का

लहरा लो तिरंगा प्यारा

पर मत भूलो सीमा पर

वीरों ने है प्राण गँवाए

कुछ याद उन्हें भी कर लो -२

जो लौट के घर न आये -२

ऐ मेरे वतन के लोगों

ज़रा आँख में भर लो पानी

जो शहीद हुए हैं उनकी

ज़रा याद करो क़ुरबानी

जब घायल हुआ हिमालय

खतरे में पड़ी आज़ादी

जब तक थी साँस लड़े वो

फिर अपनी लाश बिछा दी

संगीन पे धर कर माथा

सो गये अमर बलिदानी

जो शहीद...

जब देश में थी दीवाली

वो खेल रहे थे होली

जब हम बैठे थे घरों में

वो झेल रहे थे गोली

थे धन्य जवान वो आपने

थी धन्य वो उनकी जवानी

जो शहीद...

कोई सिख कोई जाट मराठा

कोई गुरखा कोई मदरासी

सरहद पर मरनेवाला

हर वीर था भारतवासी

जो खून गिरा पवर्अत पर

वो खून था हिंदुस्तानी

जो शहीद...

थी खून से लथ-पथ काया

फिर भी बन्दूक उठाके

दस-दस को एक ने मारा

फिर गिर गये होश गँवा के

जब अन्त-समय आया तो

कह गये के अब मरते हैं

खुश रहना देश के प्यारों

अब हम तो सफ़र करते हैं

क्या लोग थे वो दीवाने

क्या लोग थे वो अभिमानी

जो शहीद...

तुम भूल न जाओ उनको

इस लिये कही ये कहानी

जो शहीद...

जय हिन्द... जय हिन्द की सेना -२

जय हिन्द, जय हिन्द, जय हिन्द

*****

માનસ શહીદ રામ કથા એ શહીદો માટેની સ્મરણ કથા છે. સ્મરણ ઉત્સવ છે.

મનમાં જે દ્વવિત ભાવ આવે તે દ્રવ્ય છે.

જે સૈનિક બને છે અને જે શહીદ થાય છે, શહીદી વહોરી લે છે તેનાં લક્ષણો નીચે પ્રમાણે છે.

જે સાધુ બને છે તેનાં લક્ષણો પણ આ જ છે.

૧

જે સૈનિક બને, જે સાધુ બને તે જાણતો હોય બધું પણ કંઈ બોલે નહીં.

સાધુ એ પરમ સૈનિક છે.

તેથી જ વચન વિવેક એ સાધ્યાત્મિકતાનું પ્રથમ લક્ષણ છે.

સૈનિક કદી રાઝ ન ખોલે, પોતાના રાષ્ટ્રનું રહસ્ય ન ખોલે.

સૈનિક કદી ધોકો ન કરે, ગદ્દારી ન કરે.

૨

સૈનિક તેમજ સાધુ પંડિત ન હોય પણ ડાહ્યો બહું હોય.

તે તો પોતાની માતાના કોઠામાંથી ડહાપણ શીખ્યો હોય.

જેમ સાદુના ચરણમાં પાદૂકા શોભે છે તેમ સૈનિકના પગમાં તેના બૂટ શોભે છે.

भूमि न छाँड़त कपि चरन देखत रिपु मद भाग।

कोटि बिघ्न ते संत कर मन जिमि नीति न त्याग॥34 ख॥

जैसे करोड़ों विघ्न आने पर भी संत का मन नीति को नहीं छोड़ता, वैसे ही वानर (अंगद) का चरण पृथ्वी को नहीं छोड़ता। यह देखकर शत्रु (रावण) का मद दूर हो गया!॥34 (ख)॥

સૈનિકનો પગ એ તો અંગદનો પગ છે.

ઘણાના વિચાર ગ્રાહ્ય ન પણ હોય પણ શ્રાવ્ય જરૂર હોય,

જે વ્યક્તિ સાચો હોવા છતાંય અપમાન સહન કરે તે પણ શહીદ જ છે.

જેનામાં ક્ષમતા હોવા છતાં હસતાં હસતાં બીજાને ક્ષમા કરે તે પણ શહીદ જ છે.

શિષ્ય પોતાના ગુરૂ પાસે મન, વચન અને કર્મથી શરણાગતિ સ્વીકારી લે છે તે શિષ્ય પણ શહીદ છે.

ગુરૂ પાસે તેનો શિષ્ય શહીદ થાય છે.

મોટો માણસ લગભગ ક્રોધ ન કરે પણ જ્યારે તે ક્રોધ કરે ત્યારે તેનો ક્રોધ નિર્વાણદાયક હોય છે.

૩

સૈનિક તેમજ સાધુ સાચો હોવા છતાંય કદી દંભ ન કરે.

૪

સૈનિક તેમજ સાધુ પોતાના સાથીનો, પોતાના આશ્રિતનો પ્રાણ બચાવવા આગળ આવે અને શહીદી પણ વહોરી લે.

૫

કથાના નિમિત્ત બનનાર ધન્યવાદને પાત્ર છે.

पाछें पवन तनय सिरु नावा। जानि काज प्रभु निकट बोलावा॥

परसा सीस सरोरुह पानी। करमुद्रिका दीन्हि जन जानी॥5॥

सबके पीछे पवनसुत श्री हनुमान्‌जी ने सिर नवाया। कार्य का विचार करके प्रभु ने उन्हें अपने पास बुलाया। उन्होंने अपने करकमल से उनके सिर का स्पर्श किया तथा अपना सेवक जानकर उन्हें अपने हाथ की अँगूठी उतारकर दी॥5॥

પાર્વતી ધન્યવાદને પાત્ર છે.

धन्य धन्य गिरिराजकुमारी। तुम्ह समान नहिं कोउ उपकारी॥3॥

हे गिरिराजकुमारी पार्वती! तुम धन्य हो! धन्य हो!! तुम्हारे समान कोई उपकारी नहीं है॥3॥

જે કૂળમાં સારા સંતાન પેદા થાય તે કૂળ ધન્ય છે.

सो कुल धन्य उमा सुनु जगत पूज्य सुपुनीत।

श्रीरघुबीर परायन जेहिं नर उपज बिनीत।।127।।

हे उमा ! सुनो। वह कुल धन्य है, संसारभरके लिये पूज्य है और परम पवित्र है, जिसमें श्रीरघुवीरपरायण (अनन्य रामभक्त) विनम्र पुरुष उत्पन्न हो।।127।।

જે પરિવારમાં સારા સંતાન પેદા થાય તે પરિવાર ધન્યવાદને પાત્ર છે.

જે ધન દાનમાં વપરાય તે ધન ધન્ય છે.

सो धन धन्य प्रथम गति जाकी। धन्य पुन्य रत मति सोइ पाकी।।

धन्य घरी सोइ जब सतसंगा। धन्य जन्म द्विज भगति अभंगा।।4।।

वह धन धन्य है जिसकी पहली गति होती है (जो दान देनेमें व्यय होता है।) वही बुद्धि धन्य और परिपक्य है जो पुण्य में लगी हुई है। वही घड़ी धन्य है जब सत्संग हो और वही जन्म धन्य है जिसमें ब्राह्मणकी अखण्ड भक्ति हो।।4।। [धनकी तीन गतियाँ होती है-दान भोग और नाश। दान उत्तम है, भोग मध्यम है और नाश नीच गति है जो पुरुष न देता है, न भोगता है, उसके धन को तीसरी गति होती है।]

જે દેશમાં ગંગા જેવી પવિત્ર નદી વહેતી હોય તે દેશ મહાન છે.

धन्य देस सो जहँ सुरसरी। धन्य नारि पतिब्रत अनुसरी।।

धन्य सो भूपु नीति जो करइ। धन्य सो द्विज निज धर्म न टरई।।3।।

वह देश धन्य है जहाँ श्री गंगाजी हैं, वह स्त्री धन्य है जो पातिव्रत-धर्मका पालन करती है। वह राजा धन्य है जो न्याय करता है और ब्राह्मण धन्य है जो अपने धर्म से नहीं डिगता।।3।।

ધન્યવાદ એ હ્નદય પ્રદેશની ઉપજ છે.

ધનની ત્રણ ગતિ હોય છે.

૧ દાન – જે ધન દાનમાં વપરાય તે ધનની ઉત્તમ ગતિ છે.

प्रगट चारि पद धर्म के कलि महुँ एक प्रधान।

जेन केन बिधि दीन्हें दान करइ कल्यान।।103ख।।

धर्म के चार चरण (सत्य, दया तप और दान) प्रसिद्ध हैं, जिनमें से कलि में एक [दानरूपी] चरण ही प्रधान है। जिस-किसी प्रकारसे भी दिये जानेपर दान कल्याण ही करता है।।103(ख)।।

વીરડો ઊલેચવાથી તેનું પાણી ઓછું ન થાય.

૨ ભોગ – જે ધન ભોગ વિલાસમાં વપરાય તે ધન ભોગ ગતિનું ધન છે.

૩ નાશ

कोमल चित अति दीनदयाला। कारन बिनु रघुनाथ कृपाला॥

गीध अधम खग आमिष भोगी। गति दीन्ही जो जाचत जोगी॥1॥

श्री रघुनाथजी अत्यंत कोमल चित्त वाले, दीनदयालु और बिना ही करण कृपालु हैं। गीध (पक्षियों में भी) अधम पक्षी और मांसाहारी था, उसको भी वह दुर्लभ गति दी, जिसे योगीजन माँगते रहते हैं॥1॥

જેનાં અંતર ઊજળાં હોય તેની જાત ન જોવાની હોય.

તેથી જ રામ શબરીનાં એંઠાં બોર ખાય છે.

कह अंगद बिचारि मन माहीं। धन्य जटायू सम कोउ नाहीं॥

राम काज कारन तनु त्यागी। हरि पुर गयउ परम बड़भागी॥4॥

अंगद ने मन में विचार कर कहा- अहा! जटायु के समान धन्य कोई नहीं है। श्री रामजी के कार्य के लिए शरीर छोड़कर वह परम बड़भागी भगवान्‌ के परमधाम को चला गया॥4॥

*****

पुनि प्रभु गीध क्रिया जिमि कीन्ही। बधि कबंध सबरिहि गति दीन्ही।।

बहुरि बिरह बरनत रघुबीरा। जेहि बिधि गए सरोबर तीरा।।4।।

फिर प्रभुने गिद्ध जटायुकी जिस प्रकार क्रिया की, कबन्ध का बध करके शबरी को परमगति दी और फिर जिस प्रकार विरह-वर्णन करते हुए श्रीरघुवीरजी पंपासर के तीरपर गये, वह सब कहा।।4।।

*****

જટાયુ પરમ બડભાગી છે.

જટાયુ આમિષ ભોગી હોવા છતાંય યોગી છે.

અંગદ અને હનુમાન પણ પરમ બડભાગી છે.

बड़भागी अंगद हनुमाना। चरन कमल चापत बिधि नाना॥

प्रभु पाछें लछिमन बीरासन। कटि निषंग कर बान सरासन॥4॥

परम भाग्यशाली अंगद और हनुमान अनेकों प्रकार से प्रभु के चरण कमलों को दबा रहे हैं। लक्ष्मणजी कमर में तरकस कसे और हाथों में धनुष-बाण लिए वीरासन से प्रभु के पीछे सुशोभित हैं॥4॥

અહલ્યા પણ બડભાગી છે.

परसत पद पावन सोकनसावन प्रगट भई तपपुंज सही।

देखत रघुनायक जन सुखदायक सनमुख होइ कर जोरि रही॥

अति प्रेम अधीरा पुलक शरीरा मुख नहिं आवइ बचन कही।

अतिसय बड़भागी चरनन्हि लागी जुगल नयन जलधार बही॥1॥

श्री रामजी के पवित्र और शोक को नाश करने वाले चरणों का स्पर्श पाते ही सचमुच वह तपोमूर्ति अहल्या प्रकट हो गई। भक्तों को सुख देने वाले श्री रघुनाथजी को देखकर वह हाथ जोड़कर सामने खड़ी रह गई। अत्यन्त प्रेम के कारण वह अधीर हो गई। उसका शरीर पुलकित हो उठा, मुख से वचन कहने में नहीं आते थे। वह अत्यन्त बड़भागिनी अहल्या प्रभु के चरणों से लिपट गई और उसके दोनों नेत्रों से जल (प्रेम और आनंद के आँसुओं) की धारा बहने लगी॥1॥

આપણે બધા પણ બડભાગી છીએ કારણ કે આપણને મનુષ્ય દેહ મળ્યો છે.

बड़े भाग मानुष तनु पावा। सुर दुर्लभ सब ग्रंथहि गावा।।

साधन धाम मोच्छ कर द्वारा। पाइ न जेहिं परलोक सँवारा।।4।।

बड़े भाग्य से यह मनुष्य-शरीर मिला है। सब ग्रन्थों ने यही कहा है कि यह शरीर देवताओं को भी दुर्लभ है (कठिनतासे मिलता है)। यह साधन का धाम और मोक्ष का दरवाजा है। इसे पाकर भी जिसने परलोक न बना लिया,।।4।।

૩

સોમવાર, ૦૪/૧૨/૨૦૧૭

સુરત કર્ણ નગરી છે, કર્ણપુરી છે.

જટાયુ પ્રથમ શહીદ છે.

પક્ષી આકાશમાં ઊડે છે.

ખ એટલે આકાશ અને ગ એટલે ગમન કરનાર.

ખ એટલે જ્ઞાની પણ થાય છે, એવો જ્ઞાની જેને આંખો છે અને પાંખો પણ છે.

જ્ઞાની પણ આકાશમાં ગમન કરે છે.

ઊંચાઈ મળે એટલે ગમન કરે.

પક્ષી અને જ્ઞાની ભલે આકાશમાં ગમન કરે પણ તેમણે ચણ અને પાણી માટે, ભાવ જળ માટે, બ્રહ્નત્વને પ્રાપ્ત કરવા પૃથ્વી ઉપર આવવું જ પડે.

આકાશમાંથી વરસાદ પડે છે પણ તે વરસાદનું પાણી આકાશમાં પેય નથી.

બુદ્ધિ પ્રધાન માણસોએ ભીના થવા નીચે આવવું જ પડે.

જ્ઞાન જ્યારે જમીનમાં ઊતરી, ગહરાઈ પકડી ભાવ જળ બની આવે ત્યારે જ તરસ છીપાય.

પવિત્ર સંકલ્પ હોય અને સંકલ્પ કરનાર એનાથી પણ વધારે પવિત્ર હોય ત્યારે તેવો સંકલ્પ પરમાત્મા પૂર્ણ કરે જ, આવો સંકલ્પ પૂર્ણ કરવાની જવાબદારી પરમાત્માની છે.

કવિ કાગ કહે છે કે, “કળા અપરંપાર વા’લા એમાં પોં’ચે નહિ વિચાર”.

*****

કળા અપરંપાર વા’લા એમાં પોં’ચે નહિ વિચાર

 એવી તારી કળા અપરંપાર જી... ꠶ટેક

હરિવર તું ક્યે હથોડે, આવા ઘાટ ઘડનાર જી

બાળકને પ્રભુ માતાપિતાની, આવે છે ક્યાંથી અણસાર... ૧

અણુમાં આખો વડ સંકેલ્યો, એનાં મુખ ઉંધા મોરાર જી

કીડીનાં આંતર કેમ ઘડિયાં, સૃષ્ટિના સરજણહાર... ૨

જન્મ આગળ દૂધ જુગતે, તેં કીધાં તૈયાર જી

મોરનાં ઈંડામાં રંગ મોહન, કેમ ભર્યા કિરતાર... ૩

કોણ કલ્પે કોણ બોલે, હા ને ના કહેનાર જી

પરસેવાની લીખ પંડની, તાંગે ન તારણહાર... ૪

અણુઅણુમાં ઈશ્વર તારો, ભાસે છે ભણકાર જી

કાગ કહે કઠણાઈથી તોયે, આવે નહિ ઇતબાર... ૫

*****

राम  सरूप  तुम्हार  बचन  अगोचर  बुद्धिपर।

अबिगत  अकथ  अपार  नेति  नेति  नित  निगम  कह।126॥

हे  राम!  आपका  स्वरूप  वाणी  के  अगोचर,  बुद्धि  से  परे,  अव्यक्त,  अकथनीय  और  अपार  है।  वेद  निरंतर  उसका  'नेति-नेति'  कहकर  वर्णन  करते  हैं॥126॥

જટાયુ અને કાક્ભૂષંડી એ એવા બે પક્ષી છે જેમાં જટાયુ જીવવા નથી માગતા અને કાકભૂષંડી મરવા નથી માગતા.

गीध अधम खग आमिष भोगी। गति दीन्ही जो जाचत जोगी॥1॥

**

धरि कच बिरथ कीन्ह महि गिरा। सीतहि राखि गीध पुनि फिरा॥

चोचन्ह मारि बिदारेसि देही। दंड एक भइ मुरुछा तेही॥10॥

उसने (रावण के) बाल पकड़कर उसे रथ के नीचे उतार लिया, रावण पृथ्वी पर गिर पड़ा। गीध सीताजी को एक ओर बैठाकर फिर लौटा और चोंचों से मार-मारकर रावण के शरीर को विदीर्ण कर डाला। इससे उसे एक घड़ी के लिए मूर्च्छा हो गई॥10॥

एक बार चुनि कुसुम सुहाए। निज कर भूषन राम बनाए॥

सीतहि पहिराए प्रभु सादर। बैठे फटिक सिला पर सुंदर॥2॥

एक बार सुंदर फूल चुनकर श्री रामजी ने अपने हाथों से भाँति-भाँति के गहने बनाए और सुंदर स्फटिक शिला पर बैठे हुए प्रभु ने आदर के साथ वे गहने श्री सीताजी को पहनाए॥2॥

सुरपति सुत धरि बायस बेषा। सठ चाहत रघुपति बल देखा॥

जिमि पिपीलिका सागर थाहा। महा मंदमति पावन चाहा॥3॥

देवराज इन्द्र का मूर्ख पुत्र जयन्त कौए का रूप धरकर श्री रघुनाथजी का बल देखना चाहता है। जैसे महान मंदबुद्धि चींटी समुद्र का थाह पाना चाहती हो॥3॥

सीता चरन चोंच हति भागा। मूढ़ मंदमति कारन कागा॥

चला रुधिर रघुनायक जाना। सींक धनुष सायक संधाना॥4॥

वह मूढ़, मंदबुद्धि कारण से (भगवान के बल की परीक्षा करने के लिए) बना हुआ कौआ सीताजी के चरणों में चोंच मारकर भागा। जब रक्त बह चला, तब श्री रघुनाथजी ने जाना और धनुष पर सींक (सरकंडे) का बाण संधान किया॥4॥

एहिं तन राम भगति मैं पाई। ताते मोहि ममता अधिकाई।।

जेहि तें कछु निज स्वारथ होई। तेहि पर ममता कर सब कोई।।4।।

मैंने इसी शरीर से श्रीरामजी की भक्ति प्राप्त की है। इसी से इसपर मेरी ममता अधिक है। जिससे अपना कुछ स्वार्थ होता है, उस पर सभी कोई प्रेम करते हैं।।4।।

જટાયુ કહે છે કે મારું આ શરીર જાનકીની – શાંતિની, ભક્તિની, ઊર્જાની રક્ષા ન કરી શકે તેવું શરીર શું કામનું. તેથી મારે મારે મરી જવું છે.

જટાયુ અને રાવણના યુદ્ધ દરમ્યાન તે યુદ્ધમાં ધર્મ હતો અને આજે ધર્મમાં યુદ્ધ છે.

જ્યારે આપણો બધી બાજુએથી, બધા દ્વારા વિરોધ થાય તો આપણે માનવું કે આપણો માર્ગ સાચો છે, આપણે સાચા છીએ.

આપને માળા કરતા હોઈએ અને તે દરમ્યાન સાધન યાદ આવે તો સમજવું કે રજો ગુણ વિઘ્ન કરે છે, જો શત્રુ યાદ આવે તો સમજવું કે તમો ગુણ વિઘ્ન કરે છે અને શાસ્ત્ર યાદ આવે તો સમજવું કે સત્વ પ્રધાન વિઘ્ન છે.

ગમે તેવી પરિસ્થિતિ આવે તો પણ આપણે આપણી મુસ્કહારટ ન છોડવી જોઈએ.

प्रसन्न चित्ते परमात्म दर्शनम् ...

સરદાર પટેલ પણ શહીદ છે, ગાંધીજી પણ શહીદ છે.

બધાની વચ્ચે વિરોધી પરિબળો વચ્ચે હસતાં હસતાં જીવી જવું એ પણ એક શહીદી છે.

परम धर्म श्रुति बिदित अहिंसा।पर निंदा सम अघ न गरीसा।।11।।

वेदोंमें अहिंसा को परम धर्म माना है और परनिन्दा के समान भारी पाप नहीं है।।1।।

અહિંસા પરમ ધર્મ છે.

નિદાન કરો પણ નીંદા ન કરો.

धरमु  न  दूसर  सत्य  समाना।  आगम  निगम  पुरान  बखाना॥

वेद,  शास्त्र  और  पुराणों  में  कहा  गया  है  कि  सत्य  के  समान  दूसरा  धर्म  नहीं  है। 

સત્ય જે ધજા છે તે ફરકતી હોવી જોઈએ, ફફડતી ન હોવી જોઈએ.

હનુમાનજીનો જન્મ રામ કાર્ય માટે જ થયેલ છે.

कवन सो काज कठिन जग माहीं। जो नहिं होइ तात तुम्ह पाहीं॥

राम काज लगि तव अवतारा। सुनतहिं भयउ पर्बताकारा॥3॥

जगत्‌ में कौन सा ऐसा कठिन काम है जो हे तात! तुमसे न हो सके। श्री रामजी के कार्य के लिए ही तो तुम्हारा अवतार हुआ है। यह सुनते ही हनुमान्‌जी पर्वत के आकार के (अत्यंत विशालकाय) हो गए॥3॥

સુગ્રીવ પણ રામ કાર્ય માટે જ છે.

चले सकल बन खोजत सरिता सर गिरि खोह।

राम काज लयलीन मन बिसरा तन कर छोह॥23॥

सब वानर वन, नदी, तालाब, पर्वत और पर्वतों की कन्दराओं में खोजते हुए चले जा रहे हैं। मन श्री रामजी के कार्य में लवलीन है। शरीर तक का प्रेम (ममत्व) भूल गया है॥23॥

રામ કાર્ય એટલે શું?

બીજ છાંયો ન આપે અને ભૂખ ન ભાંગે - ફળ પણ ન આપે. પણ આ જ બીજને વાવીએ એટલે તેમાંથી ઊગેલું વૃક્ષ છાંયો આપે, ફળ પણ આપે – ભૂખ ભાંગે.

રામ કાજ એ બીજ છે.

માળા કરવી – જપ કરવા એ રામ નામ છે પણ રામ કામ નાથી.

मंदिर मंदिर प्रति करि सोधा। देखे जहँ तहँ अगनित जोधा॥

गयउ दसानन मंदिर माहीं। अति बिचित्र कहि जात सो नाहीं॥3॥

उन्होंने एक-एक (प्रत्येक) महल की खोज की। जहाँ-तहाँ असंख्य योद्धा देखे। फिर वे रावण के महल में गए। वह अत्यंत विचित्र था, जिसका वर्णन नहीं हो सकता॥3॥

सयन किएँ देखा कपि तेही। मंदिर महुँ न दीखि बैदेही॥

भवन एक पुनि दीख सुहावा। हरि मंदिर तहँ भिन्न बनावा॥4॥

हनुमान्‌जी ने उस (रावण) को शयन किए देखा, परंतु महल में जानकीजी नहीं दिखाई दीं। फिर एक सुंदर महल दिखाई दिया। वहाँ (उसमें) भगवान्‌ का एक अलग मंदिर बना हुआ था॥4॥

પૂજ્ય ડૉગરે બાપા કહેતા કે, “ચાર મિલે, ચોસઠ ખીલે, બીસ રહે કર જોઈ, હરિજન સે હરિજન મિલો તો નાચે સાત કરોડ”.

વિભીષણ, જટાયુ, કાકભૂષંડી વૈષ્ણવ છે.

કારણ કે તેઓ બીજાની પીડા જાણે છે.

વૈષ્ણવજન તો તેને કહીએ, જે પીડ પરાઈ જાણે રે;

પરદુ:ખે ઉપકાર કરે તોયે, મન અભિમાન ન આણે રે

વૈષ્ણવોમાં શંકર હું છું એવું કૃષ્ણ કહે છે.

રુદ્ર પરમ વૈષ્ણવ છે.

પરમ વૈષ્ણવનું દર્શન વૈશ્વિક હોય.

દીકરી એ તો પારકી થાપણ કહેવાય એ પ્રચલિત છે.

પુત્રી પારકી થાપણ છે જ્યારે પુત્રવધૂ પોતાનું ધન છે.

જટાયુ જાનકીને પોતાની પુત્રવધૂ કહે છે.

सुनहु पवनसुत रहनि हमारी। जिमि दसनन्हि महुँ जीभ बिचारी॥

तात कबहुँ मोहि जानि अनाथा। करिहहिं कृपा भानुकुल नाथा॥1॥

(विभीषणजी ने कहा-) हे पवनपुत्र! मेरी रहनी सुनो। मैं यहाँ वैसे ही रहता हूँ जैसे दाँतों के बीच में बेचारी जीभ। हे तात! मुझे अनाथ जानकर सूर्यकुल के नाथ श्री रामचंद्रजी क्या कभी मुझ पर कृपा करेंगे?॥1॥

વિભીષણ હનુમાનને તે લંકામાં કેવી રીતે રહે છે તે જણાવે છે.

દાંત કાયમ તોડવાનું કામ કરે પણ કોઈ સ્વાદનો અનુભવ ન કરે જ્યારે જીભ કંઈ તોડે નહીં પણ સ્વાદ જરૂર લે.

હરિ કૃપા વિના સંત ન મળે.

बिनु हरिकृपा मिलहिं नहिं संता

तामस तनु कछु साधन नाहीं। प्रीत न पद सरोज मन माहीं॥

अब मोहि भा भरोस हनुमंता। बिनु हरिकृपा मिलहिं नहिं संता॥2॥

मेरा तामसी (राक्षस) शरीर होने से साधन तो कुछ बनता नहीं और न मन में श्री रामचंद्रजी के चरणकमलों में प्रेम ही है, परंतु हे हनुमान्‌! अब मुझे विश्वास हो गया कि श्री रामजी की मुझ पर कृपा है, क्योंकि हरि की कृपा के बिना संत नहीं मिलते॥2॥

રામ નામ લેવું એ રામ કાર્ય નથી. રામ નામ પ્રભાવક ત્યારે જ બને જ્યારે રામ નામ લેનાર રામ કાર્ય પણ કરે.

सुनहु बिभीषन प्रभु कै रीती। करहिं सदा सेवक पर प्रीति॥3॥

(हनुमान्‌जी ने कहा-) हे विभीषणजी! सुनिए, प्रभु की यही रीति है कि वे सेवक पर सदा ही प्रेम किया करते हैं॥3॥

રામ કાર્ય કોને કહેવાય?

નીચેનાં કાર્યને રામ કાર્ય કહેવાય.

૧ રામ કાર્ય એ છે જેમાં માણસ પોતે પોતાની શક્તિની શોધ કરે, પોતાના સામર્થ્યની શોધ કરે.

જેને પોતાના સ્વરૂપનો બોધ થાય તેને કદી દુઃખ ન થાય.

દુઃખ ઈચ્છામાંથી જન્મે, પણ સમ્યક ઈચ્છા કરવી જોઈએ.

જ્યારે પોતાના સ્વભાવનો બોધ થાય એટલે કોઈ અભાવ ન રહે અને અભાવ ન રહે એટલે દુઃખ પણ ન રહે.

૨ રામ કાર્ય કરનાર માણસ સેતુબંધ કરે, સમાજને જોડવાનું કાર્ય કરે.

૩ રામ કાર્ય એ છે જેમાં વ્યક્તિથી લઈને વિશ્વ સુધી જે આસુરી તત્વો છે તેનું નિર્માણ કરે.

*****

ખલિલ જિબ્રાન મોક્ષની વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે કે, “જ્યારે ધર્મ, અર્થ, કામ બંધનકર્તા ન રહે અને પછી જે બાકી રહે તે મોક્ષ છે.

ખલિલ જિબ્રાનની પ્રાર્થના ઃ

પોતાનાં ઘેટાઓને પોતાની જગાએ એકઠાં કરવાં. એટલે કે પોતાની ઈન્દ્રીઓ જે આમ તેમ ભટકે છે તે ઘેટાં છે તેને સમજદારીપૂર્વક એક ઠેકાણે લાવવી.

બાળક પોતાની માતાના ખોળામાં ઊંઘી જાય તે મુક્તિ છે. મન, બુદ્ધિ, ચિત, અહંકાર એ છોકરાં છે, તેને શાંત કરી દેવાં એ મોક્ષ છે.

કવિતાની છેલ્લી લીટીને યાદ રાખવી એ મોક્ષ છે. જીવનનો અંતિમ સાર, અંતિમ લક્ષ્ય સમજાઈ જાય એ મોક્ષ છે.

*****

ઉપર દર્શાવેલ ત્રણ રામ કાર્યમાં વ્યાસપીઠ તરફથી બીજાં ત્રણ કાર્ય ઊમેરી શકાય.

૪ કોઈની ઈર્ષા ન કરવી એ રામ કાર્ય છે.

પતંગ જ્યારે દુકાનમાં હોય છે ત્યારે એક ઢગલામાં બધી પતંગો સાથે રહે છે પણ આ જ પતંગોને જ્યારે દોર મળે અને આકાશમાં ઊડે એટલે એક બીજાને કાપવાની સ્પર્ધા કરે.

૫ કોઈની પણ નીંદા ન કરવી એ રામ કાર્ય છે.

૬ કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ ન કરવો એ રામ કાર્ય છે.

નીંદા જીભથી થાય, ઈર્ષા જીવથી થાય અને દ્વેષ જીવનથી થાય.

ગુરૂ શિષ્ય વચ્ચે પણ દ્વેષ ન થવો જોઈએ.

જે કોઈની નીંદા નથી કરતો, કોઈની ઈર્ષા નથી કરતો તે નિત્ય સંન્યાસી છે.

પંડિત રામકિંકરદાસજી કહે છે કે કામ, ક્રોધ, લોભ જ્યાં સુધી સંતોષ ન થાય ત્યાં સુધી તેનો નાશ ન થાય.

તુલસીદાસજી પણ કહે છે કે,

बिनु संतोष न काम नसाहीं। काम अछत सुख सपनेहुँ नाहीं।।

राम भजन बिनु मिटहिं कि कामा। थल बिहीन तरु कबहुँ कि जामा।।1।।

सन्तोष के बिना कामना का नाश नहीं होता और कामनाओं के रहते स्वप्न में भी सुख नहीं हो सकता। और श्रीराम के भजन बिना कामनाएँ कहीं मिट सकती हैं ? बिना धरती के भी कहीं पेड़ उग सकते हैं

ગીતામાં પણ ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે કે, संतुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्र्चयः | ….. श्रीमद्भगवद्गीता: अध्याय-12, भक्तियोग, शलोक-13-14

*****

अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च |

निर्ममो निरहंकारः समदु:खसुखः क्षमी || १३ ||

संतुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्र्चयः |

मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः || १४ ||

जो किसी से द्वेष नहीं करता, लेकिन सभी जीवों का दयालु मित्र है, जो अपने को स्वामी नहीं मानता और मिथ्या अहंकार से मुक्त है, जो सुख-दुख में समभाव रहता है, सहिष्णु है, सदैव आत्मतुष्ट रहता है, आत्मसंयमी है तथा जो निश्चय के साथ मुझमें मन तथा बुद्धि को स्थिर करके भक्ति में लगा रहता है, ऐसा भक्त मुझे अत्यन्त प्रिय है |

ક્રોધ સંતોષ વગર ન જાય.

લોભનો નાશ પણ સંતોષ વગર ન થાય.

उदित अगस्ति पंथ जल सोषा। जिमि लोभहिं सोषइ संतोषा॥

सरिता सर निर्मल जल सोहा। संत हृदय जस गत मद मोहा॥2॥

अगस्त्य के तारे ने उदय होकर मार्ग के जल को सोख लिया, जैसे संतोष लोभ को सोख लेता है। नदियों और तालाबों का निर्मल जल ऐसी शोभा पा रहा है जैसे मद और मोह से रहित संतों का हृदय!॥2॥

कहहु भगति पथ कवन प्रयासा। जोग न मख जप तप उपवासा।।

सरल सुभाव न मन कुटिलाई। जथा लाभ संतोष सदाई।।1।।

कहो तो, भक्तिमार्गमें कौन-सा परिश्रम है ? इसमें न योगकी आवश्यकता है, न यज्ञ जप तप और उपवास की ! [यहाँ इतना ही आवश्यक है कि] सरल स्वभाव हो, मनमें कुटिलता न हो जो कुछ मिले उसीमें सदा सन्तोष रक्खे।।1।। 

ગાંધીજીએ કહ્યું છે કે, “મારા મોટા ભાગના વિકારોનું શમન રામ નામથી થયું છે.”

ભજન કરનારે કદી તકરાર ન કરવી, વિવાદ ન કરવો તેમજ કોઈનો તિરસ્કાર ન કરવો.

दया, गरीबी, बन्दगी, समता शील उपकार।

ईत्ने लक्षण साधु के, कहें कबीर विचार॥

संत कबीर दास जी कहते हैं कि सज्जन पुरुष में निम्न गुणों का होना आवश्यक है- सभी के लिए दया भाव, अभिमान भाव की गरीबी, इश्वर की भक्ति, सभी के लिए समानता का विचार, मन की शीतलता एवं परोपकार।

दया धर्म का मूल है पाप मूल अभिमान।

तुलसी दया न छोड़िए जब लगि घट में प्रान॥

૪

મંગળવાર, ૦૫/૧૨/૨૦૧૭

બધા જ શહીદો હરિપુર જાય છે, પરમ પદ પામે છે.

મરત સકલ મરી હૈ સકલ ઘડી પ્રહરકે બીચ

મૃત્ય ઘ્રુવ છે અને જગતનું મોટામાં મોટું સત્ય છે.

દાન માટે ભીખ માગવાની જરૂર નથી.

एक बुरो प्रेम को पंथ, बुरो जंगल में बासो

बुरो नारी से नेह बुरो, बुरो मूरख में हँसो

बुरो सूम की सेव, बुरो भगिनी घर भाई

बुरी नारी कुलक्ष, सास घर बुरो जमाई

बुरो ठनठन पाल है बुरो सुरन में हँसनों

कवि गंग कहे सुन शाह अकबर सबते बुरो माँगनो

પ્રત્યેક શિવ લીંગ પાછળ એક જ્યોતિ છુપાયેલી હોય છે જે ગુરૂએ આપેલ ચક્ષુ દ્વારા દેખાય. તેથી જ શિવ લીંગને જ્યોતિર્લીગ કહેવાય છે.

ભિક્ષા ભાવથી ભોજન કરનાર નિરંતર સંન્યાસી છે, ભિક્ષામાં જે મળે તે ભોજન કરનાર, કોઈ માગણી વગર ભોજનની ભિક્ષા માગનાર જે મળે તે આનંદથી જમી લે છે. આને ભિક્ષા ભાવનું ભોજન કહેવાય. ભિક્ષા માગનારે કોઈ વાનગીની અપેક્ષા કે માગણી ન કરાય.

જેણે જીભને જીતી લીધી છે – વાણી ઉપર સંયમ છે અને લંગોટ ઉપર હાથ રાખ્યો છે – ઈન્દ્રીયો ઉપર સંયમ છે તેની ભૂમિ રહેવા લાયક છે.

શંકરને ભજ્યા પછી બીજા દેવને ભજવાની જરૂર નથી.

તેથી જ શંકરાવતાર હનુમાનજી માટે ગાઈએ છીએ કે, “ઔર દેવતા ચિત ન ધરઈ | 

હનુમંત સેઈ સર્વ સુખ કરઈ ||”

ગંગા સતી પણ કહે છે કે, “અભ્યાસ જાગ્યા પછી બહુ ભમવું નહીં, ને ન રહેવું ભેદવાદીની સાથ રે.”

રામ એ યુદ્ધ પુરૂષ નથી પણ બુદ્ધ પુરૂષ છે.

સૈનયનો યોદ્ધો એ છે જેને યુદ્ધ ગમતું નથી, યુદ્ધ ખપતું નથી, પોતે યુદ્ધખોર ન હોય પણ યુદ્ધ આવી પડે તો ગર્જના કરી યુદ્ધમાં ઝંપલાવે. યોદ્ધા કઠોર હોય પણ ક્રુર ન હોય.

કૃષ્ણ, રામ, બુદ્ધ, મહાવીર, કબીર વગેરે યુદ્ધ પુરૂષ નથી પણ બુદ્ધ પુરૂષ છે.

કબીરે તેમના જીવનમાં પંડિતો સાથે સંઘર્ષ જ કર્યો છે.

मगन ध्यान रस दंड जुग पुनि मन बाहेर कीन्ह।

रघुपति चरित महेस तब हरषित बरनै लीन्ह॥111।

शिवजी दो घड़ी तक ध्यान के रस (आनंद) में डूबे रहे, फिर उन्होंने मन को बाहर खींचा और तब वे प्रसन्न होकर श्री रघुनाथजी का चरित्र वर्णन करने लगे॥111॥

શંકર ધ્યાન રસમાં મગ્ન રહે છે.

સંત પુરૂષની પરીક્ષા શું? સંત પુરૂષ કેવી રીતે ઓળખાય?

૧ જેનું વચન સાંભળી આપણો મોહ નષ્ટ થાય તે બુદ્ધ પુરૂષ છે, સંત પુરૂષ છે.

અર્જુનનો મોહ ગીતા સાંભળ્યા પછી નાશ પામે છે.

नष्टो मोह: स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत

स्थितोऽस्मि गतसन्देह: करिष्ये वचनं तव

Arjuna said: My illusion is over, and I am awakened!

તુલસીદાસજી પણ કહે છે કે,

बंदउँ गुरु पद कंज कृपा सिंधु नररूप हरि।

महामोह तम पुंज जासु बचन रबि कर निकर॥5॥

मैं उन गुरु महाराज के चरणकमल की वंदना करता हूँ, जो कृपा के समुद्र और नर रूप में श्री हरि ही हैं और जिनके वचन महामोह रूपी घने अन्धकार का नाश करने के लिए सूर्य किरणों के समूह हैं॥5॥

૨ જેના દર્શન કરવાથી આપણાં પાપ ઘટે તે બુદ્ધ પુરુષ છે.

પ્રસન્નતા એ આપણો સ્વભાવ છે પણ આપણાં પાપ આપણી પ્રસન્નતાને દબાવી રાખે છે. તેથી જેવાં પાપ નાશ પામે એટલે આપણે પ્રસન્ન થઈએ છીએ. આમ બુદ્ધ પુરૂષનાં દર્શન કરવાથી આપણે પ્રસન્નતા અનુભવીએ છીએ.

તુલસીદાસજી પણ કહે છે કે, “संत दरस जिमि पातक टरई”.

चातक रटत तृषा अति ओही। जिमि सुख लहइ न संकर द्रोही॥

सरदातप निसि ससि अपहरई। संत दरस जिमि पातक टरई॥3॥

पपीहा रट लगाए है, उसको बड़ी प्यास है, जैसे श्री शंकरजी का द्रोही सुख नहीं पाता (सुख के लिए झीखता रहता है) शरद् ऋतु के ताप को रात के समय चंद्रमा हर लेता है, जैसे संतों के दर्शन से पाप दूर हो जाते हैं॥3॥

૩ બુદ્ધ પુરૂષનો કર એ વણકર છે જે આપણા હાથના આડા અવળા તાણાવાણાને સીધા કરી દે છે.

પ્રારબ્ધ મહાન કે પુરૂષાર્થ મહાન તેના જવાબમાં રામ કૃષ્ણ પરમહંસ કહે છે કે કાતર જ્યારે કાતરે છે – કાપે છે ત્યારે તેનાં બે પાંખિયામાં કયું પાંખિયુ મહાન છે? આ જ આ પ્રશ્રનો ઉત્તર છે.

ગુરૂનું શરણ, ગુરૂનું સ્મરણ, ગુરૂની યાદ એ જ આપણા ચાતુર્માસનું સ્થાન છે.

ગુરૂની આંખ જેવી બીજી કોઈ આંખ નથી અને ગુરૂનાં વચન જેવાં બીજાં કોઈ વચનામૃત નથી.

ગંગાસતી પણ કહે છે કે,

વચને થાપન ને વચને ઉથાપન પાનબાઈ!

વચને મંડાય પ્રભુનો પાઠ,

વચન ન પૂરાય તે તો નહિ રે અધૂરો,

કશુ કહેવાને આવ્યો છું કરગરવા નથી આવ્યો,

બીજા ની જેમ જીવન અનુસરવા નથી આવ્યો,

ઓ દયાનાસાગર હવે મને તારામા સમાવી લે,

હું અહી આવ્યો છું ડુબવા તરવા નથી આવ્યો.

ગુરૂ પ્રેમમાં એવા ડુબાડે કે પછી તરવાની ઈચ્છા જ ન રહે.

ગૌરી પણ જાનકીને તેને અનુરૂપ વર મળશે તેવા આશીર્વાદ આપે છે.

मनु जाहिं राचेउ मिलिहि सो बरु सहज सुंदर साँवरो।

करुना निधान सुजान सीलु सनेहु जानत रावरो॥

एहि भाँति गौरि असीस सुनि सिय सहित हियँ हरषीं अली।

तुलसी भवानिहि पूजि पुनि पुनि मुदित मन मंदिर चली॥

जिसमें तुम्हारा मन अनुरक्त हो गया है, वही स्वभाव से ही सुंदर साँवला वर (श्री रामचन्द्रजी) तुमको मिलेगा। वह दया का खजाना और सुजान (सर्वज्ञ) है, तुम्हारे शील और स्नेह को जानता है। इस प्रकार श्री गौरीजी का आशीर्वाद सुनकर जानकीजी समेत सब सखियाँ हृदय में हर्षित हुईं। तुलसीदासजी कहते हैं- भवानीजी को बार-बार पूजकर सीताजी प्रसन्न मन से राजमहल को लौट चलीं॥

જટાયુ અને દશરથ બંનેનાં મૃત્યુ મહાન છે, બંને રામના પિતા છે, બંનેના મૃત્યુને જગતે વખાણ્યું છે.

જટાયુ એ ગીધરાજ છે અને દશરથ એ રઘુરાજ છે.

જટાયુ જાનકી માટે મરે છે જ્યારે દશરથ રામના પ્રેમ માટે મરે છે.

જટાયુ અને દશરથ બંનેની પાંખ કપાય છે, જટાયુની પાંખ રાવણ કાપે છે જ્યારે દશરથની પાંખ કૈકેયી કાપે છે. રામ, લક્ષ્મણ એ બેને ભરત શત્રુઘ્નથી અલગ કરીને પાંખ કાપે છે.

राम  राम  रट  बिकल  भुआलू।  जनु  बिनु  पंख  बिहंग  बेहालू॥

हृदयँ  मनाव  भोरु  जनि  होई।  रामहि  जाइ  कहै  जनि  कोई॥1॥

राजा  'राम-राम'  रट  रहे  हैं  और  ऐसे  व्याकुल  हैं,  जैसे  कोई  पक्षी  पंख  के  बिना  बेहाल  हो।  वे  अपने  हृदय  में  मनाते  हैं  कि  सबेरा  न  हो  और  कोई  जाकर  श्री  रामचन्द्रजी  से  यह  बात  न  कहे॥1॥ 

જટાયુ કહે છે કે રાવણે આવી સ્થિતિ કરી છે.

तब कह गीध बचन धरि धीरा। सुनहु राम भंजन भव भीरा॥

नाथ दसानन यह गति कीन्ही। तेहिं खल जनकसुता हरि लीन्ही॥1॥

तब धीरज धरकर गीध ने यह वचन कहा- हे भव (जन्म-मृत्यु) के भय का नाश करने वाले श्री रामजी! सुनिए। हे नाथ! रावण ने मेरी यह दशा की है। उसी दुष्ट ने जानकीजी को हर लिया है॥1॥

મરણ સમયે પોતાનાં કર્મો જાહેર કરવાં પણ પોતે કરેલ સ્મરણને ગુપ્ત રાખવું.

સૂરદાસ પણ પોતાનાં અવગુણ જાહે કરતાં ગાય છે કે,

મો સમ કૌન કુટિલ ખલ કામી

જિન તનુ દિયો તાહિ બિસરાયો, ઐસો નિમકહરામી!

પાપી કૌન બડો હૈ મોતે સબ પતિતનમેં નામી,

સૂર પતિત કો ઠૌર કહાં હૈ સૂનિયે શ્રીપતિ સ્વામી.

તુલસી પણ પોતાનાં અવગુણ વર્ણવતાં કહે છે કે,

बंचक भगत कहाइ राम के। किंकर कंचन कोह काम के॥

तिन्ह महँ प्रथम रेख जग मोरी। धींग धरम ध्वज धंधक धोरी॥2॥

जो श्री रामजी के भक्त कहलाकर लोगों को ठगते हैं, जो धन (लोभ), क्रोध और काम के गुलाम हैं और जो धींगाधींगी करने वाले, धर्मध्वजी (धर्म की झूठी ध्वजा फहराने वाले दम्भी) और कपट के धन्धों का बोझ ढोने वाले हैं, संसार के ऐसे लोगों में सबसे पहले मेरी गिनती है॥2॥

જટાયુ કહે છે કે, “नाथ दसानन यह गति कीन्ही।“.

જટાયુ કહે છે કે રાવણે મારી પાંખો કાપી મારી ગતિ કરી છે. કારણ કે રાવણે મારી પાંખો કાપી એટલે મારું ગમે ત્યાં ઊડવાનું બંધ થઈ ગયું અને તમારા (રામનાં) દર્શન થયાં, તમારી શરણ મળી.

ભગવાન રામ જટાયુને પોતાના પિતા ગણે છે અને તેથી પોતાના પિતાની ગતિ કરવાવાળા રાવણનું ઋણ અદા કરવા રામ રાવણને પણ ગતિ આપે છે અને રાવણના તેજને પોતાના તેજમાં સમાવી લે છે.

तासु तेज समान प्रभु आनन। हरषे देखि संभु चतुरानन॥

जय जय धुनि पूरी ब्रह्मंडा। जय रघुबीर प्रबल भुजदंडा॥5॥

रावण का तेज प्रभु के मुख में समा गया। यह देखकर शिवजी और ब्रह्माजी हर्षित हुए। ब्रह्माण्डभर में जय-जय की ध्वनि भर गई। प्रबल भुजदण्डों वाले श्री रघुवीर की जय हो॥5॥

જટાયુ અને દશરથનું મૃત્યુ મહાન છે.

जिअन  मरन  फलु  दसरथ  पावा।  अंड  अनेक  अमल  जसु  छावा॥

जिअत  राम  बिधु  बदनु  निहारा।  राम  बिरह  करि  मरनु  सँवारा॥1॥

जीने  और  मरने  का  फल  तो  दशरथजी  ने  ही  पाया,  जिनका  निर्मल  यश  अनेकों  ब्रह्मांडों  में  छा  गया।  जीते  जी  तो  श्री  रामचन्द्रजी  के  चन्द्रमा  के  समान  मुख  को  देखा  और  श्री  राम  के  विरह  को  निमित्त  बनाकर  अपना  मरण  सुधार  लिया॥1॥

શહીદના મૃત્યુ જેવું બીજું મૃત્યુ નથી.

તન, મન અને ધનને કેન્સર થાય છે.

તનને – શરીરમાં કેન્સરની ગંઠ થાય છે જે એક રોગ છે. જેનો ઈલાજ ડૉક્ટર કરે છે.

મનનું કેન્સર એ મનની અહંકારની ગાંઠ છે જેઓ ઈલાજ ગુરૂ કરે છે, ગુરૂ ઓપરેશન કરે છે.

सदगुर बैद बचन बिस्वासा। संजम यह न बिषय कै आसा।।3।।

सद्गुरुरूपी वैद्य के वचनमें विश्वास हो। विषयों की आशा न करे, यही संयम (परहेज) हो।।3।।

रघुपति भगति सजीवन मूरी। अनूपान श्रद्धा मति पूरी।।

एहि बिधि भलेहिं सो रोग नासाहीं। नाहिं त जतन कोटि नहिं जाहीं।।4।।

श्रीरघुनाथजी की भक्ति संजीवनी जड़ी है। श्रद्धा से पूर्ण बुद्धि ही अनुपान (दवाके साथ लिया जाने वाला मधु आदि) है। इस प्रकार का संयोग हो तो वे रोग भले ही नष्ट हो जायँ, नहीं तो करोड़ों प्रयत्नों से भी नहीं जाते।।4।।

ઘનના બે ડોક્ટર છે, એક ઈનકમ ટેક્ષ વાળા જે ધન લઈ જાય છે. જો કે તેમને પણ પછી કેટલાકને આ કેન્સર થાય છે. (બેનામી સંપત્તિ ભેગી કરે છે) અને બીજા વૈદ્ય એ દાન છે. દાન એ મોટામાં મોટો વૈદ્ય છે.

રામના સ્મરણના ધનનો મહિમા છે.

તેથી જ ગવાયું છે કે, “રામ રતન ધન પાયોજી”.

૫

બુધવાર, ૦૬/૧૨/૨૦૧૭

ઓખી વાવાઝોડાના કારણે રાજકીય પક્ષોના ઘણા કાર્યક્રમ રદ થયા છે પણ હરિની વિશેષ કૃપાથી રામ કથા રદ નથી થઈ. આ વિશેષ કૃપાના કારણે રામ કથા થઈ તેનો રાજીપો છે.

જે સત્ય, પ્રેમ, કરૂણા, ભક્તિ માટે કુરબાન થાય છે તે શહીદ છે.

સરદાર પટેલ, ગાંધીજી શહીદ છે.

મહાત્મા ગાંધીની શહીદી વૈશ્વિક શહીદી છે.

બે પક્ષી – ગીધ અને કાગડો દુનિયામાં બધે જ છે.

હિન્દુસ્તાને પરમહંસોની ૧૦૮ મણકાની માળા આપી છે જેનો મેરૂ તુલસી છે.

कलि कुटिल जीव निस्तार हित वाल्मीकि तुलसी भयो।

રામાયણમાં અનેક પક્ષીઓની ચર્ચા છે.

सुक सारिका जानकी ज्याए। कनक पिंजरन्हि राखि पढ़ाए॥

जानकी ने जिन तोता और मैना को पाल-पोसकर बड़ा किया था और सोने के पिंजड़ों में रखकर पढ़ाया था,

चातक कोकिल कीर चकोरा। कूजत बिहग नटत कल मोरा॥3॥

पपीहे, कोयल, तोते, चकोर आदि पक्षी मीठी बोली बोल रहे हैं और मोर सुंदर नृत्य कर रहे हैं॥3॥

શુકદેવજી મહાન પોપટ છે.

।। कूजन्तं रामरामेति मधुरं मधुराक्षरम्‌ । आरुह्य कविताशाखां वन्दे वाल्मीकिकोकिलम्‌ ॥३४॥ अर्थ:- मैं कवितामयी डाली पर बैठकर, मधुर अक्षरों वाले "राम-राम" के मधुर नाम को कूजते हुए वाल्मीकि रुपी कोयल की वंदना करता हूँ ।।

પઢો રે પોપટ રાજા રામના, સતી સીતાજી પઢાવે,

પાસે રે બંધાવી રૂડું પાંજરુ, મુખ થી રામ જપાવે.

હેજી વાલા, પઢો રે પોપટ રાજા રામના….

પેલા પેલા જુગમાં રાણી તું હતી પોપટીને અમેરે પોપટ રાજા રામના,

હો..... જી રે અમે રે પોપટ રાજા રામના

ઓતરા તે ખંડમાં આભલો પાક્યો ત્યારે સુડલે મારી રે મોરે ચાંચ મારી પીંગલા

ઈ રે પાપીડે માર પ્રાણ જ હરીયા ને તો યે ન હાલી મોરે સાથ રાણી પીંગલા

તનડા સંભાળો ખમ્મા પુરવ જનમના સેવાસના

કોયલ બેઠી આંબલિયાની ડાળ

મોરલિયો બેઠો રે ગઢને કાંગરે

હોંશીલા વીરા કોયલને ઉડાડો રે આપણે દેશ

કોડીલા વીરા કોયલને ઉડાડો રે આપણે દેશ

મોર સંયમી પક્ષી છે તેથી ભગવાન તેનું પંખ મસ્તક ઉપર ધારણ કરે છે.

श्री रामचन्द्र कृपालु भजु मन हरण भवभय दारुणम्।

नवकंज लोचन, कंज-मुख, कर-कंज, पद-कंजारुणम्॥

हे मन! कृपालु श्री रामचंद्र जी का भजन कर... वह संसार के जन्म-मरण रूपी दारुण भय को दूर करने वाले हैं... उनके नेत्र नव-विकसित कमल के समान हैं, तथा मुख, हाथ और चरण भी लाल कमल के सदृश हैं...

कंदर्प अगणित अमित छवि, नवनील-नीरद सुन्दरम्।

पट पीत मानहु तड़ित रुचि शुचि नौमि जनक सुतावरम्॥

उनके सौंदर्य की छटा अगणित कामदेवों से बढ़कर है, उनके शरीर का नवीन-नील-सजल मेघ समान सुंदर वर्ण (रंग) है, उनका पीताम्बर शरीर में मानो बिजली के समान चमक रहा है, तथा ऐसे पावन रूप जानकीपति श्री राम जी को मैं नमस्कार करता हूं...

भजु दीनबंधु दिनेश दानव, दैत्य-वंश-निकन्दनम्।

रघुनंद आनंदकंद कौशलचंद दशरथ-नंदनम्॥

हे मन! दीनों के बंधु, सूर्य के समान तेजस्वी, दानव और दैत्यों के वंश का समूल नाश करने वाले, आनन्द-कन्द, कोशल-देशरूपी आकाश में निर्मल चन्द्रमा के समान, दशरथ-नन्दन श्री राम जी का भजन कर...

सिर मुकुट कुंडल तिलक चारु उदारु अंग विभूषणम्।

आजानुभुज शर चाप धर, संग्रामजित खरदूषणम्॥

जिनके मस्तक पर रत्नजटित मुकुट, कानों में कुण्डल, भाल पर सुंदर तिलक और प्रत्येक अंग में सुंदर आभूषण सुशोभित हो रहे हैं, जिनकी भुजाएं घुटनों तक लम्बी हैं, जो धनुष-बाण लिए हुए हैं, जिन्होंने संग्राम में खर और दूषण को भी जीत लिया है...

इति वदति तुलसीदास शंकर, शेष-मुनि-मन-रंजनम्।

मम हृदय-कंज-निवास कुरु, कामादि खल दल गंजनम्॥

जो शिव, शेष और मुनियों के मन को प्रसन्न करने वाले और काम, क्रोध, लोभ आदि शत्रुओं का नाश करने वाले हैं... तुलसीदास प्रार्थना करते हैं कि वह श्री रघुनाथ जी मेरे हृदय-कमल में सदा निवास करें...

કથા વિશ્વ સાંભળે અને વિશ્વંભર પણ સાંભળે.

વૈશ્વિક માનવ એ છે જે ગમે તેટલે ઊંચે હોય તો પણ તેની નજર પૃથ્વીના નાનામાં નાના વ્યક્તિ ઉપર હોય અને તેના માટે તે નીચે આવે.

ભગવાન રામ જટાયુ માટે ચાર વાર તાત શબ્દ વાપરે છે.

राम कहा तनु राखहु ताता। मुख मुसुकाइ कही तेहिं बाता॥

जाकर नाम मरत मुख आवा। अधमउ मुकुत होइ श्रुति गावा॥3॥

श्री रामचंद्रजी ने कहा- हे तात! शारीर को बनाए रखिए। तब उसने मुस्कुराते हुए मुँह से यह बात कही- मरते समय जिनका नाम मुख में आ जाने से अधम (महान्‌ पापी) भी मुक्त हो जाता है, ऐसा वेद गाते हैं-॥3॥

सो मम लोचन गोचर आगें। राखौं देह नाथ केहि खाँगें॥

जल भरि नयन कहहिं रघुराई। तात कर्म निज तें गति पाई॥4॥

वही (आप) मेरे नेत्रों के विषय होकर सामने खड़े हैं। हे नाथ! अब मैं किस कमी (की पूर्ति) के लिए देह को रखूँ? नेत्रों में जल भरकर श्री रघुनाथजी कहने लगे- हे तात! आपने अपने श्रेष्ठ कर्मों से (दुर्लभ) गति पाई है॥4॥

परहित बस जिन्ह के मन माहीं। तिन्ह कहुँ जग दुर्लभ कछु नाहीं॥

तनु तिज तात जाहु मम धामा। देउँ काह तुम्ह पूरनकामा॥5॥

जिनके मन में दूसरे का हित बसता है (समाया रहता है), उनके लिए जगत्‌ में कुछ भी (कोई भी गति) दुर्लभ नहीं है। हे तात! शरीर छोड़कर आप मेरे परम धाम में जाइए। मैं आपको क्या दूँ? आप तो पूर्णकाम हैं (सब कुछ पा चुके हैं)॥5॥

सीता हरन तात जनि कहहु पिता सन जाइ।

जौं मैं राम त कुल सहित कहिहि दसानन आइ॥31॥

हे तात! सीता हरण की बात आप जाकर पिताजी से न कहिएगा। यदि मैं राम हूँ तो दशमुख रावण कुटुम्ब सहित वहाँ आकर स्वयं ही कहेगा॥31॥

આ ચાર વખત તાત સંબોધનનો એ અર્થ થાય છે કે ભગવાન ચારેય અવસ્થામાં – જાગ્ર્ત, સ્વપન્ન, સુષુપ્ત અને તુરીયા- જટાયુને બાપ ગણશે, જટાયુ બાપ રહેશે.

ક્યારેય દોરંગા સાથે ન બેસવું.

તુલસી પણ કહે છે કે,

बरु भल बास नरक कर ताता। दुष्ट संग जनि देइ बिधाता॥

अब पद देखि कुसल रघुराया। जौं तुम्ह कीन्हि जानि जन दाया॥4॥

हे तात! नरक में रहना वरन्‌ अच्छा है, परंतु विधाता दुष्ट का संग (कभी) न दे। (विभीषणजी ने कहा-) हे रघुनाथजी! अब आपके चरणों का दर्शन कर कुशल से हूँ, जो आपने अपना सेवक जानकर मुझ पर दया की है॥4॥

સંસારમાં સતસંગ દુર્લભ છે.

सत संगति दुर्लभ संसारा। निमिष दंड भरि एकउ बारा।।3।।

संसारमें घड़ीभरका अथवा पलभरका एक-बारका भी सत्संग दुर्लभ है।।3।।

अब मोहि भा भरोस हनुमंता। बिनु हरिकृपा मिलहिं नहिं संता॥2॥

परंतु हे हनुमान्‌! अब मुझे विश्वास हो गया कि श्री रामजी की मुझ पर कृपा है, क्योंकि हरि की कृपा के बिना संत नहीं मिलते॥2॥

રામ જટાયુને ચાર વખત બાપ કહી એવું કહેવા માએ છે કે જટાયુ અમે ચારેય ભાઈઓના બાપ છે.

બાપ કોને કહેવાય?

જે પોતાના સંતાનોને ધર્મ શીખવાડે તેને બાપ કહેવાય.

જે પોતાના સંતાનોને અર્થ આપે, જીવનનો આર્થ સમજાવે તેને બાપ કહેવાય.

જે પોતાના સંતાનોને પરણાવી કામની વ્યવસ્થા કરે તેને બાપ કહેવાય.

જે પોતાના સંતાનો ઉપર કોઈ બંધન ન નાખે, બાંધે નહીં અને મુક્ત રાખે તે બાપ કહેવાય.

રામ જટાયુને બાપ કહે છે જ્યાં બાપ જટાયુ એવો ધર્મ શીખવાડે છે કે પોતાનો જાન આપીને પણ બીજાનો જાન બચાવવો, બીજાનું હિત કરવું. આ ધર્મ શીખવાડે છે.

જટાયુ જાનકી જે લક્ષ્મી છે – અર્થ છે તેને શક્ય તેટલી બચાવવા પ્રયત્ન કરી અર્થ સમજાવે છે.

ગીતા પણ કહે છે કે,

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः।

कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम्।।1.38।।

Hindi Translation By Swami Ramsukhdas

।।1.38 1.39।।यद्यपि लोभके कारण जिनका विवेकविचार लुप्त हो गया है? ऐसे ये दुर्योधन आदि कुलका नाश करनेसे होनेवाले दोषको और मित्रोंके साथ द्वेष करनेसे होनेवाले पापको नहीं देखते? तो भी हे जनार्दन कुलका नाश करनेसे होनेवाले दोषको ठीकठीक जाननेवाले हमलोग इस पापसे निवृत्त होनेका विचार क्यों न करें

Hindi Translation By Swami Tejomayananda

।।1.38।।यद्यपि लोभ से भ्रष्टचित्त हुये ये लोग कुलनाशकृत दोष और मित्र द्रोह में पाप नहीं देखते हैं।

जय राम रूप अनूप निर्गुन सगुन गुन प्रेरक सही।

दससीस बाहु प्रचंड खंडन चंड सर मंडन मही॥

पाथोद गात सरोज मुख राजीव आयत लोचनं।

नित नौमि रामु कृपाल बाहु बिसाल भव भय मोचनं॥1॥

हे रामजी! आपकी जय हो। आपका रूप अनुपम है, आप निर्गुण हैं, सगुण हैं और सत्य ही गुणों के (माया के) प्रेरक हैं। दस सिर वाले रावण की प्रचण्ड भुजाओं को खंड-खंड करने के लिए प्रचण्ड बाण धारण करने वाले, पृथ्वी को सुशोभित करने वाले, जलयुक्त मेघ के समान श्याम शरीर वाले, कमल के समान मुख और (लाल) कमल के समान विशाल नेत्रों वाले, विशाल भुजाओं वाले और भव-भय से छुड़ाने वाले कृपालु श्री रामजी को मैं नित्य नमस्कार करता हूँ॥1॥

શહીદી વહોરનાર બહું બોલ બોલ ન કરે.

જટાયુ પોતાની ચાંચ બંધ કરી દે છે અને કંઈ બોલતા નથી.

મધુર મધુર નામ સીતારામ

જટાયુના અગ્નિ સંસ્કાર રામ તેના દેહને પોતાના હાથમાં સુવડાવી – હાથને સ્મશાન ચિતા બનવી અગ્નિ સંસ્કાર કરે છે. આ “નિજ કર” નો ગુરૂ મુખી અર્થ છે.

જે શહીદ થયો હોય તેનો અંતિમ સંસ્કાર જેણે કોઈ હરામ નથી કર્યું તેવા રામના હાથમાં જ થાય.

अबिरल भगति मागि बर गीध गयउ हरिधाम।

तेहि की क्रिया जथोचित निज कर कीन्ही राम॥32॥

अखंड भक्ति का वर माँगकर गृध्रराज जटायु श्री हरि के परमधाम को चला गया। श्री रामचंद्रजी ने उसकी (दाहकर्म आदि सारी) क्रियाएँ यथायोग्य अपने हाथों से कीं॥32॥

ચાર પ્રકારના માનવ હોય છે.

ખનિજ માનવ જે યાંત્રિક માનવ છે.

વનસ્પતિ માનવ

संत बिटप सरिता गिरि धरनी। पर हित हेतु सबन्ह कै करनी।।3।।

संत, वृक्ष, नदी, पर्वत और पृथ्वी-इन सबकी क्रिया पराये हितके लिये ही होती है।।3।।

પશુ માનવ – આવા માનવમાં થોડીક અક્કલ હોય.

જલ માનવ – બધામાં ભળી જાય તેવા

વિશ્વ માનવ 

૬

ગુરૂવાર, ૦૭/૧૨/૨૦૧૭

બળવંત રાય મહેતા શહીદ છે.

લાલબહાદુર શાસ્ત્રી શહીદ છે.

માર્ટીન લુથરકિંગ, સોક્રેટીસ, ઈશુ (જે પોતાને ફાઘર નહીં પણ ફાઘરનો દીકરો ગણાવે છે), પયગંબર વગેરે શહીદ છે.

ધર્મના નામે બહું શોષણ થાય છે.

અન્નક્ષેત્ર એ બ્રહ્નક્ષેત્ર છે.

अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात्। - तैत्तिरीयोपनिषद, अर्थात अन्नं ही ब्रह्म है ।

શહીદનાં ૪ લક્ષણ છે.

વ્યાખ્યા કોણ કરે છે તે મહત્વનું છે, ગુણ દર્શન કોણ કરે છે તે મહત્વનું છે.

સાધુની પરિભાષા કરવા તો રામ પણ ટૂંકા પડે.

ભગવાન રામ નારદને પોતાના ભક્તોનાં લક્ષણ જણાવતાં કહે છે કે,

कहि सक न सारद सेष नारद सुनत पद पंकज गहे।

अस दीनबंधु कृपाल अपने भगत गुन निज मुख कहे॥

सिरु नाइ बारहिं बार चरनन्हि ब्रह्मपुर नारद गए।

ते धन्य तुलसीदास आस बिहाइ जे हरि रँग रँए॥

'शेष और शारदा भी नहीं कह सकते' यह सुनते ही नारदजी ने श्री रामजी के चरणकमल पकड़ लिए। दीनबंधु कृपालु प्रभु ने इस प्रकार अपने श्रीमुख से अपने भक्तों के गुण कहे। भगवान्‌ के चरणों में बार-बार सिर नवाकर नारदजी ब्रह्मलोक को चले गए। तुलसीदासजी कहते हैं कि वे पुरुष धन्य हैं, जो सब आशा छोड़कर केवल श्री हरि के रंग में रँग गए हैं।

શહીદની વ્યાખ્યા અંગદ કરે છે. આપણે શહીદની વ્યાખ્યા કરનારની પણ વ્યાખ્યા સમજવી પડે.

વ્યાખ્યાકારની પરિભાષા

૧ વ્યાખ્યાકાર બળવાન હોય, સાથે સાથે વિનયશીલ પણ હોય.

૨ વ્યાખ્યાકાર એ છે જેને વ્યાખ્યાકારના પિતાએ રામના શરણમાં મુક્યો હોય. વાલી જે અંગદનો પિતા છે તે અંત  

   સમયે તેના પુત્ર અંગદને રામના શરણમાં મુકે છે. તેથી અંગદ વ્યાખ્યાકાર છે. જેને તેનો બાપ સત્તને ન સોંપે પણ પરમ સત્યને સોંપે તે વ્યાખ્યા કરી શકે.

૩ વ્યાખ્યાકાર એ છે જેનામાં પરમ ચતુરતા હોય, વિવેક પૂર્ણ વિદ્વતા હોય.

જે રામને ભજે તે ચતુર શિરોમણી છે.

૪ વ્યાખ્યા એ કરી શકે જે જ્યારે રાષ્ટ્રમાં ખતરો હોય ત્યારે શહીદ થવા આગેવાની લે અને નાયક બનીને ખતરાના સમયમાં પોતાના સાથીઓને દોરવણી આપે.

જે વિચાર્યા વગર ન બોલે તે વ્યાખ્યા કરી શકે. અંગદ વિચારીને બોલે છે.

कह अंगद बिचारि मन माहीं।

શું પૂછો છો મુજને કે હું શું કરું છું

મને જ્યાં ગમે ત્યાં હરું છું ફરું છું.

ન જાવું ન જાવું કુમાર્ગે મારગે કદાપિ,

વિચારી વિચારીને ડગલું ભરું છું.

મને જ્યાં ગમે ત્યાં હરું છું ફરું છું.

કરે કોઈ લાખો બૂરાઈ છતાં હું

બૂરાઈને બદલે ભલાઈ કરું છું.

મને જ્યાં ગમે ત્યાં હરું છું ફરું છું.

ચડી છે ખુમારી પીધી પ્રેમ સુરા

જગતમાં હું પ્રેમી થઈ વિચરું છું.

મને જ્યાં ગમે ત્યાં હરું છું ફરું છું.

૫ વ્યાખ્યાકાર યુવાન હોય, શરીરથી નહીં પણ મનથી યુવાન હોય.

શહીદની વ્યાખ્યા અંગદ કરે છે.

यह तनय मम सम बिनय बल कल्यानप्रद प्रभु लीजिये।

गहि बाँह सुर नर नाह आपन दास अंगद कीजिये॥2॥

हे नाथ! अब मुझ पर दयादृष्टि कीजिए और मैं जो वर माँगता हूँ उसे दीजिए। मैं कर्मवश जिस योनि में जन्म लूँ, वहीं श्री रामजी (आप) के चरणों में प्रेम करूँ! हे कल्याणप्रद प्रभो! यह मेरा पुत्र अंगद विनय और बल में मेरे ही समान है, इसे स्वीकार कीजिए और हे देवता और मनुष्यों के नाथ! बाँह पकड़कर इसे अपना दास बनाइए ॥2॥

सो नयन गोचर जासु गुन नित नेति कहि श्रुति गावहीं।

जिति पवन मन गो निरस करि मुनि ध्यान कबहुँक पावहीं॥

मोहि जानि अति अभिमान बस प्रभु कहेउ राखु सरीरही।

अस कवन सठ हठि काटि सुरतरु बारि करिहि बबूरही॥1॥

श्रुतियाँ 'नेति-नेति' कहकर निरंतर जिनका गुणगान करती रहती हैं तथा प्राण और मन को जीतकर एवं इंद्रियों को (विषयों के रस से सर्वथा) नीरस बनाकर मुनिगण ध्यान में जिनकी कभी क्वचित्‌ ही झलक पाते हैं, वे ही प्रभु (आप) साक्षात्‌ मेरे सामने प्रकट हैं। आपने मुझे अत्यंत अभिमानवश जानकर यह कहा कि तुम शरीर रख लो, परंतु ऐसा मूर्ख कौन होगा जो हठपूर्वक कल्पवृक्ष को काटकर उससे बबूर के बाड़ लगाएगा (अर्थात्‌ पूर्णकाम बना देने वाले आपको छोड़कर आपसे इस नश्वर शरीर की रक्षा चाहेगा?)॥1॥

જે દાસત્વ સ્વીકારે તે વ્યાખ્યા કરી શકે.

બાવાજી જે સાધુ માટે વપરાય છે તેનાં કેટલાંક લક્ષણ વર્ણવતાં બાપુએ કહ્યું કે, ….

બાવાજી એ છે જે સમાધિ લઈ લે, સમાધિ લેવી સહેલી નથી.

બાવાજી એ છે જે અતિથિને કપડાં, ઘરેણાં, દાન ન આપી શકે પણ રોટલો જરૂર આપે અને અતિથિને રોટલો આપવા માન મૂકેને નિરાભામી બની ગૌરવ પૂર્ણ રીતે ભિક્ષા માગે અને ભિક્ષામાં મળેલ આટાનો રોટલો બનાવી અતિથિને આપે. બાવાજી એ છે જેને ઠાકોર સેવા અને સમાજ સેવા સિવાય બીજું કંઈ કામ ન હોય. એનો બાકીનો સમય બેરખામાં, પ્રભુના નામમાં, રામ મંત્રમાં પોતાનો સમય પસાર કરે. બાવાજી એ છે જેના માટે સાદાઈ અને સરલતા એ શ્રીંગાર હોય. બાવાજી એ છે જેને પોતાના ભોજનમાં બે થી ત્રણ વધારે વાનગી – વસ્તુ ન હોય. બાવાજી એ છે જે ફક્ત એક ને જ સમર્પિત હોય તેમજ તેણે ચોરીનો માલ કદી ન ખાધો હોય. બાવાજી એ છે જેણે ગરીબીનો વૈભવ ભોગવ્યો હોય.

સાધુ બીજાને પ્રસન્નતા આપે.

સાધુ બહું ઊંચો શબ્દ છે.

બાવાજી પણ બહું મોટો શબ્દ છે.

સાધુના નામની પાછળ દાસ કે રામ શબ્દ લાગે. જેનામાં દાસ હોય, દાસત્વ હોય તે જ રામ બની શકે.

સમાજ એટલા માટે લહેર કરે છે કે ક્યારેક કોઇ સાધુ ભિક્ષા માગવા આવે ત્યારે તે આશીર્વાદ આપે છે તે આશીર્વાદનો પ્રતાપ છે. મૂળ મંદિરોના આશીર્વાદથી સમાજ લીલા લહેર કરે છે.

જે દાન આપવા પોતાના ગામને છોડી બીજે જાય છે તેવા દાનીઓએ પોતાના ઘરના, પોતાના ગામના હવાડા પહેલાં ભરવાની જરૂર છે. પહેલાં પોતાના ઘર/ગામને દાન આપ્યા પછી બીજે દાન આપવું.

સમાજે ગામના સાધુ, બ્રાહ્નણો, અતિતને સાચવવાની જરૂર છે. આ સાધુ, બ્રાહ્નણો, અતિતોએ ધર્મની ધજા ફરકાવી છે જેના કારણે તેમના આશીર્વાદથી બાકીના સમાજના લોકો સુખી સંપન્ન થયા છે.

મૂળ વગરનું ઝાડવું બહું ટકે નહીં.

જ્યારે આપણે કોઈ ભજનાનંદીને યાદ કરીએ છીએ ત્યારે આપણે તીર્થ સ્નાન કરીએ છીએ.

સાધુની મુરશીદ (ગુરૂ)ની સિંહ રાશી હોય છે. સિંહ રાશીમાં મ અને ટ અક્ષર હોય છે, એટલે કે જે મહંત બની શકે – જેનામાં સ્વામીત્વ હોય અને જે ટ – ટેલિયો બની શકે – જેનામાં દાસત્વ હોય તે જ સાધુ કે ગુરૂ બની શકે.

વાલિ અંગદને રામને સોંપતાં કહે છે કે, …

अब नाथ करि करुना बिलोकहु देहु जो बर मागऊँ।

जेहि जोनि जन्मौं कर्म बस तहँ राम पद अनुरागऊँ॥

यह तनय मम सम बिनय बल कल्यानप्रद प्रभु लीजिये।

गहि बाँह सुर नर नाह आपन दास अंगद कीजिये॥2॥

हे नाथ! अब मुझ पर दयादृष्टि कीजिए और मैं जो वर माँगता हूँ उसे दीजिए। मैं कर्मवश जिस योनि में जन्म लूँ, वहीं श्री रामजी (आप) के चरणों में प्रेम करूँ! हे कल्याणप्रद प्रभो! यह मेरा पुत्र अंगद विनय और बल में मेरे ही समान है, इसे स्वीकार कीजिए और हे देवता और मनुष्यों के नाथ! बाँह पकड़कर इसे अपना दास बनाइए ॥2॥

સામાન્ય રીતે આપણે કન્યાદાન કરીએ છીએ પણ વાલિએ પોતાના પુત્રનું દાન કર્યું છે. પોતાના પુત્રને રામ સાથે પરણાવ્યો છે.

વાલિએ પોતાના એક પુત્રનું દાન કર્યું છે અને દશરથ રાજાએ પોતાના બે પુત્રોનું દાન કર્યું છે.

જે અંગનું દાન કરી શકે તે જ શહીદની વ્યાખ્યા કરી શકે.

શહીદની વ્યાખ્યાઃ

૧ જે પોતાની કુરબાનીમાં પોતાના જીવનની ધન્યતા અનુભવે તે શહીદ છે. જેને પોતાનું જીવન ધન્ય કરાવું હોય તે જ સૈન્યમાં ભરતી થાય.

૨ જે રામ કાર્ય માટે શહીદી વહોરે તે શહીદની વ્યાખ્યા છે. શહીદ એ છે જે રામ કાર્ય માટે પ્રાણ ત્યાગે.

समं सर्वेषु भूतेषु

******

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्।

विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति।।13.28।।

Hindi Translation Of Sri Shankaracharya's Sanskrit Commentary By Sri Harikrishnadas Goenka

।।13.28।। न स भूयोऽभिजायते इस कथनसे पूर्णज्ञानका फल? अविद्या आदि संसारके बीजोंकी निवृत्तिद्वारा पुनर्जन्मका अभाव बतलाया गया? तथा अविद्याजनित क्षेत्र और क्षेत्रज्ञके संयोगको जन्मका कारण बतलाया गया। इसलिये उस अविद्याको निवृत्ति करनेवाला पूर्ण ज्ञान? यद्यपि पहले कहा जा चुका है तो भी दूसरे शब्दोंमें फिर कहा जाता है --, ( जो पुरुष ) ब्रह्मासे लेकर स्थावरपर्यन्त समस्त प्राणियोंमें समभावसे स्थित -- ( व्याप्त ) हुए परमेश्वरको अर्थात् शरीर? इन्द्रिय? मन? बुद्धि अव्यक्त और आत्माकी अपेक्षा जो परम ईश्वर है? उस परमेश्वरको सब भूतोंमें समभावसे स्थित देखता है। यहाँ भूतोंसे परमेश्वरकी अत्यन्त विलक्षणता दिखलानेके निमित्त भूतोंके लिये विनाशशील और परमेश्वरके लिये अविनाशी विशेषण देते हैं। पू0 -- इससे परमेश्वरकी विलक्षणता कैसे सिद्ध होती है उ0 -- सभी भावविकारोंका जन्मरूप? भावविकार मूल है। अन्य सब भावविकार जन्मके पीछे होनेवाले और विनाशमें समाप्त होनेवाले हैं। भावका अभाव हो जानेके कारण विनाशके पश्चात् कोई भी भावविकार नहीं रहता क्योंकि धर्मीके रहते ही धर्म रहते हैं। इसलिये अन्तिम भावविकारके अभावका ( अविनश्यन्तम् इस पदके द्वारा ) अनुवाद करनेसे पहले होनेवाले? सभी भावविकारोंका कार्यके सहित प्रतिषेध हो जाता है। सुतरां ( उपर्युक्त वर्णनसे ) परमेश्वरकी सब भूतोंसे अत्यन्त ही विलक्षणता तथा निर्विशेषता और एकता भी सिद्ध होती है। अतः जो इस प्रकार उपर्युक्त भावसे परमेश्वरको देखता है वही देखता है। पू0 -- सभी लोग देखते हैं फिर वही देखता है इस विशेषणसे क्या प्रयोजन है उ0 -- ठीक है? ( अन्य सब भी ) देखते हैं परंतु विपरीत देखते हैं? इसलिये वह विशेषण दिया गया है कि वही देखता है। जैसे कोई तिमिररोगसे दूषित हुई दृष्टिवाला अनेक चन्द्रमाओंको देखता है? उसकी अपेक्षा एक चन्द्र देखनेवालेकी यह विशेषता बतलायी जाती है कि वही ठीक देखता है। वैसे ही यहाँ भी जो आत्माको उपर्युक्त प्रकारसे विभागरहित एक देखता है? उसकी अलगअलग अनेक आत्मा देखनेवाले विपरीतदर्शियोंकी अपेक्षा यह विशेषता बतलायी जाती है कि वही ठीकठीक देखता है। अभिप्राय यह है कि दूसरे सब अनेक चन्द्र देखनेवालेकी भाँति विपरीत भावसे देखनेवाले होनेके कारण? देखते हुए भी वास्तवमें नहीं देखते।

Hindi Translation By Swami Ramsukhdas

।।13.28।।जो नष्ट होते हुए सम्पूर्ण प्राणियोंमें परमात्माको नाशरहित और समरूपसे स्थित देखता है? वही वास्तवमें सही देखता है।

Hindi Translation By Swami Tejomayananda

।।13.28।। जो पुरुष समस्त नश्वर भूतों में अनश्वर परमेश्वर को समभाव से स्थित देखता है? वही (वास्तव में) देखता है।।

*****

સૈન્યના જવાનોમાં સમતા હોય, દુશ્મન સૈન્યનો જવાન જ્યારે શહીદ થાય ત્યારે તેના પ્રત્યે પણ સમતા રાખી આદર સાથે તે શહીદના શરીરને સોંપે.

સૈન્યના જવાનોનો મંત્ર રાષ્ટ્ર દેવો ભવ હોય છે. જે રામ કાર્ય માટે – સત્ય માટે, પ્રેમ માટે, કરૂણા માટે કાર્ય કરે તે શહીદ છે.

૩ શહીદ હરિના ધામમાં જ જાય. શહીદની ક્યારેય દુર્ગતિ ન થાય.

૪ શહીદને વિશ્વ પરમ બડભાગી કહે છે.

આ લક્ષણ ઉપરાંત વ્યાસપીઠ બીજાં ૫ લક્ષણ ઊમેરવા માગે છે.

૫ શહીદ એ છે જે ગમે તેવું સંકટ આવે તો પણ પોતાની શ્રદ્ધા અને શક્તિ ઉપરનો વિશ્વાસ ક્યારેય ન ડગે. તેનો શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ કયારેય ન તૂટે.

રામાયણે પૂર્વ દિશાને મહત્વ આપ્યું છે.

કૌશલ્યાને પૂર્વ દિશા કહી છે.

बंदउँ कौसल्या दिसि प्राची। कीरति जासु सकल जग माची॥2॥

मैं कौशल्या रूपी पूर्व दिशा की वन्दना करता हूँ, जिसकी कीर्ति समस्त संसार में फैल रही है॥2॥

पुर पूरब दिसि गे दोउ भाई।

पुर पूरब दिसि गे दोउ भाई। जहँ धनुमख हित भूमि बनाई॥

अति बिस्तार चारु गच ढारी। बिमल बेदिका रुचिर सँवारी॥1॥

दोनों भाई नगर के पूरब ओर गए, जहाँ धनुषयज्ञ के लिए (रंग) भूमि बनाई गई थी। बहुत लंबा-चौड़ा सुंदर ढाला हुआ पक्का आँगन था, जिस पर सुंदर और निर्मल वेदी सजाई गई थी॥1॥

તેથી જ ગવાયું છે કે,

ઊગમણા ઓરડા વાળી ભજૂ તને ભેળીયા વાળી.

પૂર્વ દિશા મહાન છે અપૂર્વ છે.

પૂર્વ અપૂર્વ છે અને વેસ્ટ બધું વેસ્ટ છે.  (WEST IS WASTE)

પૂર્વ દિશા મહાન હોવા છતાંય બધી જ દિશા મહાન જ છે.

રામ ભજનથી બધી જ દિશા મહાન બની જાય.

ડરાવે તે ધર્મ ન કહેવાય, ધર્મ તો અભય આપે.

તુલસી પણ કહે છે કે,

नाम जपत मंगल दिसि दसहूँ॥

भायँ कुभायँ अनख आलस हूँ। नाम जपत मंगल दिसि दसहूँ॥

सुमिरि सो नाम राम गुन गाथा। करउँ नाइ रघुनाथहि माथा॥1॥॥

अच्छे भाव (प्रेम) से, बुरे भाव (बैर) से, क्रोध से या आलस्य से, किसी तरह से भी नाम जपने से दसों दिशाओं में कल्याण होता है। उसी (परम कल्याणकारी) राम नाम का स्मरण करके और श्री रघुनाथजी को मस्तक नवाकर मैं रामजी के गुणों का वर्णन करता हूँ॥1॥

શ્રદ્ધા એટલે શક્તિ.

भवानीशंकरौ वन्दे श्रद्धाविश्वासरूपिणौ।

याभ्यां विना न पश्यन्ति सिद्धाः स्वान्तःस्थमीश्वरम्‌॥2॥

श्रद्धा और विश्वास के स्वरूप श्री पार्वतीजी और श्री शंकरजी की मैं वंदना करता हूँ, जिनके बिना सिद्धजन अपने अन्तःकरण में स्थित ईश्वर को नहीं देख सकते॥2॥

સૈન્યનું, સૈનિકનું આરાધ્ય રાષ્ટ્ર જ હોય.

સૈનિકને ભરોંસો હોય છે કે જો તે શહીદ થશે તો રાષ્ટ્ર તેના પરિવારનું જતન કરશે.

રાષ્ટ્ર ભક્તિ વિશ્વાસ વિના ન આવે.

૭

શુક્રવાર, ૦૮/૧૨/૨૦૧૭

આજની કથાના પ્રારંભે ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજ્યગુરૂની શહીદીને પણ યાદ કરવામાં આવી.

પોતાની પત્નીના પગ દબાવવા એ શાસ્ત્ર સંમત છે, દાસ ભક્તિ છે.

સંતો જે કંઈ બોલે તે શાસ્ત્ર જ હોય છે.

કૃષ્ણ ભગવાન પણ કુંજગલીમાં પરમ આલ્હાદીની શક્તિ રાધાના પગ દબાવે છે. અને આજ રાધા જાનકી રૂપે રામના પગ દબાવે છે. રાધા એ સ્વામીની છે.

પૂજ્યતામાં પ્રિયા પૂજ્યના પગ દબાવે અને પ્રેમમાં પ્રિયતમ પ્રિયાના પગ દબાવે.

વાલ્મીકિની દ્રષ્ટિએ જટાયુનું વર્ણન

રામનું મન એ સીતા છે, સીતા રામના મનમાં છે. - मम मन सीता आश्रम नाहीं॥

निसिचर निकर फिरहिं बन माहीं। मम मन सीता आश्रम नाहीं॥

गहि पद कमल अनुज कर जोरी। कहेउ नाथ कछु मोहि न खोरी॥2॥

ભક્તિ ઔષધિ છે. હરિનામ ઔષધિ છે.

रघुपति भगति सजीवन मूरी। अनूपान श्रद्धा मति पूरी।।

एहि बिधि भलेहिं सो रोग नासाहीं। नाहिं त जतन कोटि नहिं जाहीं।।4।।

श्रीरघुनाथजी की भक्ति संजीवनी जड़ी है। श्रद्धा से पूर्ण बुद्धि ही अनुपान (दवाके साथ लिया जाने वाला मधु आदि) है। इस प्रकार का संयोग हो तो वे रोग भले ही नष्ट हो जायँ, नहीं तो करोड़ों प्रयत्नों से भी नहीं जाते।।4।।

રણછોડદાસજી બાપુએ ૧૯૬૫ ના ભારત પાકિસ્તાન યુદ્ધ વખતે સોમનાથ મહાદેવ ઉપરના સંભવિત હુમલાને પોતાની ભક્તિના બળે ટાળ્યો હતો.

કોઈ બુદ્ધ પુરૂષ કે જેનામાં જો આપણો વિકલ્પ રહિત વિશ્વાસ હોય તો તેના દર્શન પણ આપણા માટે ઔષધ છે તેમજ તેના દર્શનથી આપણી મનવાંચ્છિત ઈચ્છા પૂર્ણ થાય છે, આવો બુદ્ધ પુરૂષ કલ્પતરુ સમાન છે.

જે શિવની આરાધના કરે છે તેની ઈચ્છા મહાદેવ પુરી કરે છે.

આભમાં  કે દરિયામાં  તો એક પણ  કેડી નથી,

અર્થ એનો   એ નથી કોઈએ  સફર ખેડી  નથી.

                                                                                                              રાજેશ  વ્યાસ’મિસ્કિન’

તુલસી પણ કહે છે કે,

बर दायक प्रनतारति भंजन। कृपासिंधु सेवक मन रंजन॥

इच्छित फल बिनु सिव अवराधें। लहिअ न कोटि जोग जप साधें॥4॥

शिवजी वर देने वाले, शरणागतों के दुःखों का नाश करने वाले, कृपा के समुद्र और सेवकों के मन को प्रसन्न करने वाले हैं। शिवजी की आराधना किए बिना करोड़ों योग और जप करने पर भी वांछित फल नहीं मिलता॥4॥

ભગવાન શિવ તેની આરાધના કરનારની ઈચ્છા પુરી કરે છે પણ તે માટે શિવ આરાધના કરવા માટે ત્રણ શરતોનું પાલન કરવું પડે છે.

શરત ૧ – શિવ આરાધના કરનારે કોઈ ઈચ્છા  કર્યા સિવાય આરાધના કરવી. જ્યારે આ પ્રમાણે ઇચ્છા રાખ્યા સિવાય શિવ આરાધના કરીએ ત્યારે તેની ઈચ્છા હરિ ઇચ્છા બની શિવ પુરી કરે.

मुख देदीखत पातक हरे परसत करम बिलाहिं ।

बचन सुनत मन मोह गत पूरब भाग मिलाहिं ।।

सन्त सत्पुरुष का दर्शन करने-होने मात्र से श्रद्धालु जिज्ञासु दर्शनाभिलाषी का सारा पाप ही हरण हो जाता है, यह है सन्त मुख दर्शन की महत्ता, और जो कोई सन्त चरण-शरण में अपने को परस दिया-रख दिया-शरणागत होकर स्पर्श कर लिया, उसका तो सम्पूर्ण कर्म ही बिला जाता है-भाग जाता है-समाप्त हो जाता है, उस सम्पूर्ण कर्म ही गायब हो जाता है जिससे हि न रहेगा करम न बनेगा पाप-पुण्य और न बनेगा पाप-पुण्य न रहेगा बन्धन, पुनः न रहेगा बन्धन न होगा आवागमन । इतना ही नहीं आप बन्धुगण और आगे बढ़कर देखें तो आप को और ही स्पष्टता मिलेगी- बचन सुनत यानी संत की वाणी- संत का बचन सुनते ही- बचन सुनने मात्र से ही आप के मन का मोह ही भाग जाता है, अर्थात् जिसके मुख का दर्शन मात्र से सारे पापों का हरण हो जाता है, जिसके चरण स्पर्श-चरण-शरण में शरणागत होने से सम्पूर्ण कर्म ही बिला जाता है- भाग कर छिप जाता है तथा जिसके बचन सुनने मात्र से मोह भाग जाता है और पूर्व के जन्म-जन्मान्तर का सम्पूर्ण एकत्रित भाग्य-पुण्यफल की प्राप्ति हो जाती है- तत्काल ही प्राप्त हो जाता है- वह होता है- वह है सन्त ।

તેથી જ આપણે શિવ આરાધનામાં ગાઈએ છીએ કે,

આપો દ્રષ્ટિમાં તેજ અનોખું, સારી સૃષ્ટિમાં શિવ રુપ દેખું ।

આવી દિલમાં વસો, આવી હૈયે હસો, શાંતિ સ્થાપો

શંભુ ચરણે પડી, માગું ઘડી રે ઘડી કષ્ટ કાપો |

દયા કરી દર્શન શિવ આપો ||

ગીતામાં પણ દિવ્ય ચક્ષુની માગણી કરવામાં આવે છે - दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्।।11.8।।

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा।

दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्।।11.8।।

Hindi Translation By Swami Ramsukhdas

।।11.8।।तू अपनी इस आँखसे अर्थात् चर्मचक्षुसे मेरेको देख ही नहीं सकता। इसलिये मैं तुझे दिव्य चक्षु देता हूँ? जिससे तू मेरी ईश्वरसम्बन्धी सामर्थ्यको देख।

Hindi Translation By Swami Tejomayananda

।।11.8।। परन्तु तुम अपने इन्हीं (प्राकृत) नेत्रों के द्वारा मुझे देखने में समर्थ नहीं हो (इसलिए) मैं तुम्हें दिव्यचक्षु देता हूँ? जिससे तुम मेरे ईश्वरीय योग को देखो।।

જે શિવનો કે શક્તિનો અપરાધ કરે – શિવ કે શક્તિને ન માને - તેની ઉપેક્ષા ન કરવી પણ તેની પાસે કામ સિવાય બેસવું નહીં.

આપના પૂર્વજોના પૂણ્ય પ્રતાપે સાધુ/સંત મિલન થાય.

સાચો સાધુ ઓળખાય નહીં.

સાધુ રે પુરૂષનો સંગ….

साधु अवग्या तुरत भवानी। कर कल्यान अखिल कै हानी॥1॥

(शिवजी कहते हैं-) हे भवानी! साधु का अपमान तुरंत ही संपूर्ण कल्याण की हानि (नाश) कर देता है॥1॥

પોતાના પરિવારના કોઈ પણ સભ્ય જો સાધુ સ્વભાવના હોય તો તેનું અપમાન ન કરવું.

હરિ ચરણ તો દૂર પડે પણ સાધુ ચરણ નજીક છે, સુલભ છે.

મીરાંબાઈ પણ કહે છે કે,

બેની મારે મળ્યો સાધુ રે પુરૂષનો સંગ.

શરત ૨ – શિવ આરાધના કરનારને બીજો કોઈ દેખાય જ નહીં. - चिदानंद रूप : शिवोहम शिवोहम।

સમય સાચવે એને સમય સાચવે.

શરત ૩ – શિવ આરાધના કરનારને પૂર્ણ શરણાગતિ હોય.

સમાજમાં ખોટા વિચારોને સ્થગિત કરો અને સારા વિચારોને સ્થાપિત કરો.

જટાયુ રામને આયુષ્યમાન સંબોધન કરે છે.

દશરથ રાજા સાધુ ચરિત છે.

अवधपुरीं रघुकुलमनि राऊ। बेद बिदित तेहि दसरथ नाऊँ॥

धरम धुरंधर गुननिधि ग्यानी। हृदयँ भगति भति सारँगपानी॥4॥

अवधपुरी में रघुकुल शिरोमणि दशरथ नाम के राजा हुए, जिनका नाम वेदों में विख्यात है। वे धर्मधुरंधर, गुणों के भंडार और ज्ञानी थे। उनके हृदय में शांर्गधनुष धारण करने वाले भगवान की भक्ति थी और उनकी बुद्धि भी उन्हीं में लगी रहती थी॥4॥

યુદ્ધ દરમ્યાન જટાયુ દશરથ રાજાને પોતાની પાંખમાં ઝીલે છે.

શહીદનાં વ્યાસપીઠ તરફનાં ૫ લક્ષણ

૧ શહીદમાં શ્રદ્ધા – શક્તિ હોય અને પોતાના પૌરૂષ ઉપર વિશ્વાસ – ભરોંસો હોય.

તેને એવો ભરોંસો હોય કે મારી શહીદી પછી મારા પરિવારના જતન માટે મારો દેશ જાગૃત થશે.

૩ શહીદના અંતરમાં એક ગહન પ્રાર્થના હોય કે મારી શહીદી પછી મારું રાષ્ટ્ર સલામત રહે. શહીદ/સૈનિકનો એક ગહન આર્ત અવાજ હોય કે તેનું રાષ્ટ્ર અખંડ રહે, સમૃદ્ધ રહે.

રાષ્ટ્રના જવાબદાર લોકોએ રાષ્ટ્રને અખંડ અને સલામત રાખવા પ્રમાણિક પ્રયત્નો કરવા જોઈએ.

૪ શહીદ/સૈનિકના મનમાં પોતાના રાષ્ટ્ર પ્રત્યે અભિમૂખતા હોય. શહીદ/સૈનિક રાષ્ટ્રને દગો ન કરે, રાષ્ટ્રથી વિમુખ ન થાય.

સદીઓથી જંગ થયા છે છતાંય વિશ્રામ નથી આવ્યો. યુદ્ધથી વિશ્રામ ન આવે.

૫ શહીદ/સૈનિકના મનમાં એક સાર રહે છે કે ફરી ફરીને આજ રાષ્ટ્રમાં જન્મ થાય અને પોતાના રાષ્ટ્રધ્વજને ફરકાવી જન્મો જન્મ રાષ્ટ્ર માટે કુરબાની આપતા રહીએ.

રામ ચરિત માનસમાં અનેક સભાઓનું વર્ણન છે.

બ્રહ્નસભા – સતીના પિતાના નાગરિક અભિનંદન માટેની સભા

ब्रह्मसभाँ हम सन दुखु माना। तेहि तें अजहुँ करहिं अपमाना॥

जौं बिनु बोलें जाहु भवानी। रहइ न सीलु सनेहु न कानी॥2॥

एक बार ब्रह्मा की सभा में हम से अप्रसन्न हो गए थे, उसी से वे अब भी हमारा अपमान करते हैं। हे भवानी! जो तुम बिना बुलाए जाओगी तो न शील-स्नेह ही रहेगा और न मान-मर्यादा ही रहेगी॥2॥

રાજસભા -

एक  समय  सब  सहित  समाजा।  राजसभाँ  रघुराजु  बिराजा॥

सकल  सुकृत  मूरति  नरनाहू।  राम  सुजसु  सुनि  अतिहि  उछाहू॥1॥

एक  समय  रघुकुल  के  राजा  दशरथजी  अपने  सारे  समाज  सहित  राजसभा  में  विराजमान  थे।  महाराज  समस्त  पुण्यों  की  मूर्ति  हैं,  उन्हें  श्री  रामचन्द्रजी  का  सुंदर  यश  सुनकर  अत्यन्त  आनंद  हो  रहा  है॥1॥

સંતસભા

संतसभा चहुँ दिसि अवँराई। श्रद्धा रितु बसंत सम गाई॥6॥

संतों की सभा ही इस सरोवर के चारों ओर की अमराई (आम की बगीचियाँ) हैं और श्रद्धा वसन्त ऋतु के समान कही गई है॥6॥

મહાભારતમાં દ્યુતસભાનું વર્ણન છે જેમાં તમોગુણ પ્રધાન હોય.

ધર્મસભા સતોગુણી સભા હોય તે અપેક્ષિત છે પણ ક્યારેક થોડો તમોગુણ આવી જાય છે.

રાજસભા રજોગુણી હોય, તેમાં પોતાના હિતની ચર્ચા થાય.

ચિત્રકૂટની સભા પ્રેમસભા છે. જ્યાં ધર્મની ચર્ચા થઈ છે, થોડી રજોગુણી ચર્ચા પણ થઈ છે. સ્થાયી ભાવ પ્રેમનો રહ્યો છે.

રાવણ જટાયુને વૃદ્ધ કહે છે. અને મારા હાથ રૂપી તીર્થમાં પ્રાણ છોડવા આવ્યો છે એવું અહંકાર પૂર્ણ બોલે છે.

की मैनाक कि खगपति होई। मम बल जान सहित पति सोई॥

जाना जरठ जटायू एहा। मम कर तीरथ छाँड़िहि देहा॥7॥

यह या तो मैनाक पर्वत है या पक्षियों का स्वामी गरुड़। पर वह (गरुड़) तो अपने स्वामी विष्णु सहित मेरे बल को जानता है! (कुछ पास आने पर) रावण ने उसे पहचान लिया (और बोला-) यह तो बूढ़ा जटायु है। यह मेरे हाथ रूपी तीर्थ में शरीर छोड़ेगा॥7॥

આપણે સાત નગરીને મોક્ષ નગરી કહી છે.

અયોધ્યા મથુરા માયા કાશી કાંચી અવંતિકા

પુરી દ્વારાવતી ચૈવ સપ્તૈતા મોક્ષદાયિકાઃ ।।

બુદ્ધ પુરૂષની આંખો તીર્થ છે, કે જે આંખોમાંથી કાયમ કરૂણા વહે છે. બુદ્ધ પુરૂષ જાગતાં તીર્થ સ્થાન છે.

રામનું તીર તીર્થ છે. શસ્ત્ર કોના હાથમાં છે તે મહત્વનું છે.

ડૉક્ટરના હાથમાં કાતર તીર્થ છે જ્યારે આતંકવાદીના હાથમાં તે કાતર શસ્ત્ર છે.

રાવણે જાનકીનું અપહરણ કર્યું છે. અને તેના હાથે ભક્તિ ન પકડાઈ પણ ભક્તિની છાયા જરૂર પકડાઈ છે. તેથી તેના હાથ તીર્થ છે.

રાવણના ૨૦ હાથ ૨૦ તીર્થ છે.

સાધુ/સંત જ્યાં બેસે તે સ્થાન તીર્થ છે.

વ્યાસપીઠ તીર્થ છે.

बन बाग उपबन बाटिका सर कूप बापीं सोहहीं।

नर नाग सुर गंधर्ब कन्या रूप मुनि मन मोहहीं॥

कहुँ माल देह बिसाल सैल समान अतिबल गर्जहीं।

नाना अखारेन्ह भिरहिं बहुबिधि एक एकन्ह तर्जहीं॥2॥

वन, बाग, उपवन (बगीचे), फुलवाड़ी, तालाब, कुएँ और बावलियाँ सुशोभित हैं। मनुष्य, नाग, देवताओं और गंधर्वों की कन्याएँ अपने सौंदर्य से मुनियों के भी मन को मोहे लेती हैं। कहीं पर्वत के समान विशाल शरीर वाले बड़े ही बलवान्‌ मल्ल (पहलवान) गरज रहे हैं। वे अनेकों अखाड़ों में बहुत प्रकार से भिड़ते और एक-दूसरे को ललकारते हैं॥2॥

करि जतन भट कोटिन्ह बिकट तन नगर चहुँ दिसि रच्छहीं।

कहुँ महिष मानुष धेनु खर अज खल निसाचर भच्छहीं॥

एहि लागि तुलसीदास इन्ह की कथा कछु एक है कही।

रघुबीर सर तीरथ सरीरन्हि त्यागि गति पैहहिं सही॥3॥

भयंकर शरीर वाले करोड़ों योद्धा यत्न करके (बड़ी सावधानी से) नगर की चारों दिशाओं में (सब ओर से) रखवाली करते हैं। कहीं दुष्ट राक्षस भैंसों, मनुष्यों, गायों, गदहों और बकरों को खा रहे हैं। तुलसीदास ने इनकी कथा इसीलिए कुछ थोड़ी सी कही है कि ये निश्चय ही श्री रामचंद्रजी के बाण रूपी तीर्थ में शरीरों को त्यागकर परमगति पावेंगे॥3॥

૮

શનિવાર, ૦૯/૧૨/૨૦૧૭

દેશ, વિશ્વ, અસ્તિત્વ માટે કંઈક કર્યા સિવાય મરી જવાનો બધાને અફસોસ થવો જોઈએ.

બીજાના મંગલ કાર્યમાં ખલેલ પહોંચાડે તે ખલ છે.

સર્વભૂત હિતાય, સર્વભૂત સુખાય, સર્વભૂત પ્રિતાય હોય ત્રિપથી કાર્યમાં ખલેલ પહોંચાડે તેના જેવો ખલ બીજો કોઈ નથી.

શહીદને તેમજ સાધુને જય પરાજય માટે કોઈ લેવાદેવા નથી, તેને જય પરાજય નથી મળતો પણ તેને મૃત્યુંજય મળતો હોય છે, પરમાત્મા મળતો હોય છે.

દરેકને દીનતા અને હરિને પામવાની વ્યાકુળતાની બે પાંખો હોવી જોઈએ.

રામાયણનો જટાયુ અને મહાભારતના ભીષ્મ પિતામહ એ એવા બે વ્યક્તિત્વ છે જેમાં રામાયણનો ભીષ્મ જટાયુ છે અને મહાભારતનો જટાયુ ભીષ્મ છે.

રામાયણના ચાર પાત્રો – જટાયુ, હનુમાન, પરશુરામ અને નારદ – બ્રહ્નચારી છે જ્યારે મહાભારતમાં ભીષ્મ બ્રહ્નચારી છે.

જ્યારે આંખ અને મોં બંધ હોય ત્યારે હરિનું સ્મરણ ચાલુ રહે છે.

ઘાયલ જટાયુની ચાંચ અને આંખો બંધ છે અને મનમાં રામ રટણ ચાલે છે

आगें परा गीधपति देखा। सुमिरत राम चरन जिन्ह रेखा॥9॥

वह श्री रामजी के चरणों का स्मरण कर रहा था, जिनमें (ध्वजा, कुलिश आदि की) रेखाएँ (चिह्न) हैं॥9॥

कहि दंडक बन पावनताई। गीध मइत्री पुनि तेहिं गाई।।

पुनि प्रभु पंचबटीं कृत बासा। भंजी सकल मुनिन्ह की त्रासा।।1।।

दण्डकवन का पवित्र करना कहकर फिर भुशुण्डिजी ने गृध्रराज के साथ मित्रता का वर्णन किया। फिर जिस प्रकार प्रभुने पंचवटी में निवास किया और सब मुनियों के भय का नाश किया।।1।।

आगें  रामु  लखनु  बने  पाछें।  तापस  बेष  बिराजत  काछें॥

उभय  बीच  सिय  सोहति  कैसें।  ब्रह्म  जीव  बिच  माया  जैसें॥1॥

आगे  श्री  रामजी  हैं,  पीछे  लक्ष्मणजी  सुशोभित  हैं।  तपस्वियों  के  वेष  बनाए  दोनों  बड़ी  ही  शोभा  पा  रहे  हैं।  दोनों  के  बीच  में  सीताजी  कैसी  सुशोभित  हो  रही  हैं,  जैसे  ब्रह्म  और  जीव  के  बीच  में  माया!॥1॥

प्रभु  पद  रेख  बीच  बिच  सीता।  धरति  चरन  मग  चलति  सभीता॥

सीय  राम  पद  अंक  बराएँ।  लखन  चलहिं  मगु  दाहिन  लाएँ॥3॥

प्रभु  श्री  रामचन्द्रजी  के  (जमीन  पर  अंकित  होने  वाले  दोनों)  चरण  चिह्नों  के  बीच-बीच  में  पैर  रखती  हुई  सीताजी  (कहीं  भगवान  के  चरण  चिह्नों  पर  पैर  न  टिक  जाए  इस  बात  से)  डरती  हुईं  मार्ग  में  चल  रही  हैं  और  लक्ष्मणजी  (मर्यादा  की  रक्षा  के  लिए)  सीताजी  और  श्री  रामचन्द्रजी  दोनों  के  चरण  चिह्नों  को  बचाते  हुए  दाहिने  रखकर  रास्ता  चल  रहे  हैं॥3॥

બાપની, માતાની, ઉજળા પતિની, સુલક્ષણી પત્નીના પગની રેખાઓ ભૂંસાવી ન જોઈએ.

સંતોએ દોરેલી રેખાઓને ઓળંગવી ન જોઈએ. આવી સંતોએ દોરેલી રેખા ઓળંગવાનું શું પરિણામ આવે તે તુલસી જાનકી (છાયા જાનકી) ના અપહરણની કથા થકી તુલસી સમજાવે છે.

રેખાના ચિત્રો હોય અને રેખાના ચરિત્રો પણ હોય – રેખાઅ ચિત્ર અને ચરિત્ર રેખા.

ध्वज कुलिस अंकुस कंज जुत बन फिरत कंटक किन लहे।

पद कंज द्वंद मुकुंद राम रमेस नित्य भजामहे।।4।।

ध्वजा, वज्र अकुंश और कमल, इन चिह्नोंसे युक्त जिन चरणोंमें वनमें फिरते समय काँटे चुभ जानेसे घठ्टे पड़ गये हैं; हे मुकुन्द ! हे राम ! हे रमापति ! हम आपके उन्हीं दोनों चरणकमलोंको नित्य भजते रहते हैं।।4।।

રામના ચરણમાં નીચે પ્રમાણેનીચાર રેખાઓ છે.

૧ ધજા

૨ અંકુશ

૩ કમળનું નિશાન

૪ કુલિસ - વજ્ર

વાસનાની ધજા ઊંચે ન ચઢવી જોઈએ પણ ઉપાસનાની ધજા ઊંચે ચઢવી જોઈએ.

સાચા સાધુની તબીયત હંમેશાં સારી જ હોય, જો કે શરીર ધર્મ પ્રમાણે આરોગ્ય હોઈ શકે.

तेहि अवसर सीता तहँ आई। गिरिजा पूजन जननि पठाई॥1॥

उसी समय सीताजी वहाँ आईं। माता ने उन्हें गिरिजाजी (पार्वती) की पूजा करने के लिए भेजा था॥1॥

संग सखीं सब सुभग सयानीं। गावहिं गीत मनोहर बानीं॥

सर समीप गिरिजा गृह सोहा। बरनि न जाइ देखि मनु मोहा॥2॥

साथ में सब सुंदरी और सयानी सखियाँ हैं, जो मनोहर वाणी से गीत गा रही हैं। सरोवर के पास गिरिजाजी का मंदिर सुशोभित है, जिसका वर्णन नहीं किया जा सकता, देखकर मन मोहित हो जाता है॥।2॥

मज्जनु करि सर सखिन्ह समेता। गई मुदित मन गौरि निकेता॥

पूजा कीन्हि अधिक अनुरागा। निज अनुरूप सुभग बरु मागा॥3॥

सखियों सहित सरोवर में स्नान करके सीताजी प्रसन्न मन से गिरिजाजी के मंदिर में गईं। उन्होंने बड़े प्रेम से पूजा की और अपने योग्य सुंदर वर माँगा॥3॥

एक सखी सिय संगु बिहाई। गई रही देखन फुलवाई॥

तेहिं दोउ बंधु बिलोके जाई। प्रेम बिबस सीता पहिं आई॥4॥

एक सखी सीताजी का साथ छोड़कर फुलवाड़ी देखने चली गई थी। उसने जाकर दोनों भाइयों को देखा और प्रेम में विह्वल होकर वह सीताजी के पास आई॥4॥

तासु दसा देखी सखिन्ह पुलक गात जलु नैन।

कहु कारनु निज हरष कर पूछहिं सब मृदु बैन॥228॥

सखियों ने उसकी दशा देखी कि उसका शरीर पुलकित है और नेत्रों में जल भरा है। सब कोमल वाणी से पूछने लगीं कि अपनी प्रसन्नता का कारण बता॥228॥

રામ અને જાનકીનું પ્રથમ મિલન જનકના બાગમાં થાય છે જ્યાં રામ લક્ષ્મણ ગુરૂ પૂજા માટે પુષ્પ ચૂંટવા આવ્યા છે અને જાનકી ગૌરી પૂજન માટે આવી છે. આ પ્રસંગ દ્વારા પરમ તત્વને પરણવાના ચાર પગથીયાં કયા કયા છે તુલસી વર્ણવે છે. આ ચાર પગથીયાં નીચે પ્રમાણે છે.

૧ બગીચામાં પ્રવેશ

બગીચામાં પ્રવેશ એટલે સંત સભામાં પ્રવેશ, સંતસમાગમ કરવો.

संतसभा चहुँ दिसि अवँराई। श्रद्धा रितु बसंत सम गाई॥6॥

संतों की सभा ही इस सरोवर के चारों ओर की अमराई (आम की बगीचियाँ) हैं और श्रद्धा वसन्त ऋतु के समान कही गई है॥6॥

૨ સરોવરમાં સ્નાન કરવું

સરોવરમાં સ્નાન એટલે સાધુઓના હ્નદયમાં સ્થાન મેળવવું. સાધુ એ છે જે હરિ સિવાય કોઈને યાદ ન કરે અને એવા સાધુના હ્નદયમાં જો આપને ડૂબકી મારી લઈએ, તેના હ્નદયમાં સ્થાન પામીએ, તેના એવા પ્રિય પાત્ર બનીએ કે તે સાધુ આપણને યાદ કરે.

सरिता सर निर्मल जल सोहा। संत हृदय जस गत मद मोहा॥2॥

नदियों और तालाबों का निर्मल जल ऐसी शोभा पा रहा है जैसे मद और मोह से रहित संतों का हृदय!॥2॥

૩ ભવાનીના મંદિરમાં જવું.

ભવાની એટલે શ્રદ્ધા, આપણી શ્રદ્ધાને અકબંધ રાખવી.

भवानीशंकरौ वन्दे श्रद्धाविश्वासरूपिणौ।

याभ्यां विना न पश्यन्ति सिद्धाः स्वान्तःस्थमीश्वरम्‌॥2॥

श्रद्धा और विश्वास के स्वरूप श्री पार्वतीजी और श्री शंकरजी की मैं वंदना करता हूँ, जिनके बिना सिद्धजन अपने अन्तःकरण में स्थित ईश्वर को नहीं देख सकते॥2॥

श्रद्धा बिना धर्म नहिं होई। बिनु महि गंध कि पावइ कोई।।2।।

श्रद्धा के बिना धर्म [का आचरण] नहीं होता। क्या पृथ्वीतत्त्व के बिना कोई गन्ध पा सकता है ?।।2।।

૪ સદ્‍ગુરૂનો મેળાપ

એક એવી સ્થિતિ આવે કે કોઈ સદ્‍ગુરૂ આપણને શોધતો શોધતો આવે અને પરમ સાથે મિલન કરાવે.

ગૌરી સ્તુતિ

जय जय गिरिबरराज किसोरी। जय महेस मुख चंद चकोरी॥

जय गजबदन षडानन माता। जगत जननि दामिनि दुति गाता॥3॥

हे श्रेष्ठ पर्वतों के राजा हिमाचल की पुत्री पार्वती! आपकी जय हो, जय हो, हे महादेवजी के मुख रूपी चन्द्रमा की (ओर टकटकी लगाकर देखने वाली) चकोरी! आपकी जय हो, हे हाथी के मुख वाले गणेशजी और छह मुख वाले स्वामिकार्तिकजी की माता! हे जगज्जननी! हे बिजली की सी कान्तियुक्त शरीर वाली! आपकी जय हो! ॥3॥

नहिं तव आदि मध्य अवसाना। अमित प्रभाउ बेदु नहिं जाना॥

भव भव बिभव पराभव कारिनि। बिस्व बिमोहनि स्वबस बिहारिनि॥4॥

आपका न आदि है, न मध्य है और न अंत है। आपके असीम प्रभाव को वेद भी नहीं जानते। आप संसार को उत्पन्न, पालन और नाश करने वाली हैं। विश्व को मोहित करने वाली और स्वतंत्र रूप से विहार करने वाली हैं॥4॥

पतिदेवता सुतीय महुँ मातु प्रथम तव रेख।

महिमा अमित न सकहिं कहि सहस सारदा सेष॥235॥

पति को इष्टदेव मानने वाली श्रेष्ठ नारियों में हे माता! आपकी प्रथम गणना है। आपकी अपार महिमा को हजारों सरस्वती और शेषजी भी नहीं कह सकते॥235॥

सेवत तोहि सुलभ फल चारी। बरदायनी पुरारि पिआरी॥

देबि पूजि पद कमल तुम्हारे। सुर नर मुनि सब होहिं सुखारे॥1॥

हे (भक्तों को मुँहमाँगा) वर देने वाली! हे त्रिपुर के शत्रु शिवजी की प्रिय पत्नी! आपकी सेवा करने से चारों फल सुलभ हो जाते हैं। हे देवी! आपके चरण कमलों की पूजा करके देवता, मनुष्य और मुनि सभी सुखी हो जाते हैं॥1॥

मोर मनोरथु जानहु नीकें। बसहु सदा उर पुर सबही कें॥

कीन्हेउँ प्रगट न कारन तेहीं। अस कहि चरन गहे बैदेहीं॥2॥

मेरे मनोरथ को आप भलीभाँति जानती हैं, क्योंकि आप सदा सबके हृदय रूपी नगरी में निवास करती हैं। इसी कारण मैंने उसको प्रकट नहीं किया। ऐसा कहकर जानकीजी ने उनके चरण पकड़ लिए॥2॥

बिनय प्रेम बस भई भवानी। खसी माल मूरति मुसुकानी॥

सादर सियँ प्रसादु सिर धरेऊ। बोली गौरि हरषु हियँ भरेऊ॥3॥

गिरिजाजी सीताजी के विनय और प्रेम के वश में हो गईं। उन (के गले) की माला खिसक पड़ी और मूर्ति मुस्कुराई। सीताजी ने आदरपूर्वक उस प्रसाद (माला) को सिर पर धारण किया। गौरीजी का हृदय हर्ष से भर गया और वे बोलीं-॥3॥

सुनु सिय सत्य असीस हमारी। पूजिहि मन कामना तुम्हारी॥

नारद बचन सदा सुचि साचा। सो बरु मिलिहि जाहिं मनु राचा॥4॥

हे सीता! हमारी सच्ची आसीस सुनो, तुम्हारी मनःकामना पूरी होगी। नारदजी का वचन सदा पवित्र (संशय, भ्रम आदि दोषों से रहित) और सत्य है। जिसमें तुम्हारा मन अनुरक्त हो गया है, वही वर तुमको मिलेगा॥4॥

मनु जाहिं राचेउ मिलिहि सो बरु सहज सुंदर साँवरो।

करुना निधान सुजान सीलु सनेहु जानत रावरो॥

एहि भाँति गौरि असीस सुनि सिय सहित हियँ हरषीं अली।

तुलसी भवानिहि पूजि पुनि पुनि मुदित मन मंदिर चली॥

जिसमें तुम्हारा मन अनुरक्त हो गया है, वही स्वभाव से ही सुंदर साँवला वर (श्री रामचन्द्रजी) तुमको मिलेगा। वह दया का खजाना और सुजान (सर्वज्ञ) है, तुम्हारे शील और स्नेह को जानता है। इस प्रकार श्री गौरीजी का आशीर्वाद सुनकर जानकीजी समेत सब सखियाँ हृदय में हर्षित हुईं। तुलसीदासजी कहते हैं- भवानीजी को बार-बार पूजकर सीताजी प्रसन्न मन से राजमहल को लौट चलीं॥

जानि गौरि अनुकूल सिय हिय हरषु न जाइ कहि।

मंजुल मंगल मूल बाम अंग फरकन लगे॥236॥

गौरीजी को अनुकूल जानकर सीताजी के हृदय को जो हर्ष हुआ, वह कहा नहीं जा सकता। सुंदर मंगलों के मूल उनके बाएँ अंग फड़कने लगे॥236॥

૯

રવિવાર, ૧૦/૧૨/૨૦૧૭

શહીદ અને રાષ્ટ્ર વચ્ચે શું સંબંધ હોવો જોઈએ?

શહીદ સાથે તેના રાષ્ટ્રની પ્રજાએ કેવો સંબંધ રાખવો જોઈએ?

આપણે બાપ સંબોધન પોતાના પિતા માટે તેમજ પોતાના સંતાન માટે પણ કરીએ છીએ.

શહીદો તેમજ સૈનિકો મા ભોમના દીકરા છે, મા ભોમના રક્ષણહાર છે. એટલે શહીદો/સૈનિકો બાપ રૂપે – પુત્ર રૂપે છે, રક્ષક તરીકે પણ છે.

રામ જટાયુને તાત સંબોધન કરે છે.

જટાયુ જે શહીદ છે તે દશરથ રાજાનો મિત્ર છે. એટલે જટાયુ ચાચા છે.

શહીદ/સૈનિક આપણો મિત્ર છે.

ગીધ સાથે મૈત્રીની વાતનું વર્ણન છે. -  गीध मइत्री पुनि तेहिं गाई।।

कहि दंडक बन पावनताई। गीध मइत्री पुनि तेहिं गाई।।

पुनि प्रभु पंचबटीं कृत बासा। भंजी सकल मुनिन्ह की त्रासा।।1।।

दण्डकवन का पवित्र करना कहकर फिर भुशुण्डिजी ने गृध्रराज के साथ मित्रता का वर्णन किया। फिर जिस प्रकार प्रभुने पंचवटी में निवास किया और सब मुनियों के भय का नाश किया।।1।।

શહીદ જટાયુ સાથે પ્રીતિનો સંબંધ છે.

गीधराज सै भेंट भइ बहु बिधि प्रीति बढ़ाइ।

गोदावरी निकट प्रभु रहे परन गृह छाइ॥13॥

वहाँ गृध्रराज जटायु से भेंट हुई। उसके साथ बहुत प्रकार से प्रेम बढ़ाकर प्रभु श्री रामचंद्रजी गोदावरीजी के समीप पर्णकुटी छाकर रहने लगे॥13॥

રામ જટાયુને કહે છે કે હે પિતા મારા પિતા દશરથને (સ્વર્ગમાં) કહેશો નહીં.

सीता हरन तात जनि कहहु पिता सन जाइ।

जौं मैं राम त कुल सहित कहिहि दसानन आइ॥31॥

हे तात! सीता हरण की बात आप जाकर पिताजी से न कहिएगा। यदि मैं राम हूँ तो दशमुख रावण कुटुम्ब सहित वहाँ आकर स्वयं ही कहेगा॥31॥

ઉપનિષદ કહે છે કે, 'मातृ देवो भव। पितृ देवो भव। आचार्य देवो भव। अतिथि देवों भव।' अर्थात् माता को, पिता को, आचार्य को और अतिथि को देवता के समान मानकर उनके साथ व्यवहार करो।“.

“માતૃદેવો ભવ” માં ૯ પ્રકારની ભક્તિ એ આપણી મા છે.

આપણી જનેતા, જન્મ ભાષા – માતૃભાષા, જન્મ સ્થળ એ પણ મા જ છે.

તેથી જ કહેવાયું છે કે, “जननी-जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी” अर्थात् जननी (माता) और जन्मभूमि का स्थान स्वर्ग से भी श्रेष्ठ एवं महान है ।

૯ પ્રકારની ભક્તિ નીચે પ્રમાણે છે.

૧ સાધુ પુરૂષનો સંગ, સજ્જનનો સંગ, કોઈ પણ સારી વ્યક્તિનો સંગ ભક્તિ છે.

૨ સતસંગ, કોઈ પણ શુભ શ્રવણ એ ભક્તિ છે.

૩ અભિમાન છોડી પોતાના ગુરૂની સેવા કરવી, ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવું એ ભક્તિ છે.

૪ પોતાના ઈષ્ટદેવના ગુણગાન કપટ અને દંભ છોડીને ગાવા એ ભક્તિ છે.

૫ ભરોંસો રાખીને હરિ નામ લેવું ભક્તિ છે.

૬ સંયમ, નિયમનું પાલન કરવું ભક્તિ છે.

૭ બધામાં સારું જોવું ભક્તિ છે, હકારાત્મક વિચારવું, બીજાની ભૂલો ન કાઢવી ભક્તિ છે.

૮ પ્રમાણિક પ્રયત્ન કરવાથી કે કંઈ મળે તેમાં સંતોષ રાખવો ભક્તિ છે.

૯ સરળ, સાદુ જીવન જીવવું ભક્તિ છે. કોઇને નડવું નહીં, સાદો વેશ, સાદી બોલી રાખવી.

અમરદાસ બાપુ કહેતા કે, “સાધુ જનકો સ્વાદ ન ભાવે, છાશ ન હોય તો દૂધથી ચલાવે.

ગાય પણ માતા જ છે, તેનું જતન કરવું જોઈએ, ગાયની પૂજા કરવાની જરૂર નથી પણ ગાયને પ્રેમ કરવાની જરૂર છે.

સમાજ માટે સાધુ બહું જરૂરી છે.

જો આપણામાં સત્ય હશે તો બાળકથી લઈ બ્રહ્મા સુધી બધા પ્રેમ કરશે.

જો આપણામાં પ્રેમ હશે તો પાણાથી (પથ્થર) લઈ પરમ પ્રેમ કરશે.

જો આપણામાં કરૂણા હશે તો કઠોર વજ્ર પણ કંઈ નહીં કરી શકશે.

આ નવ પ્રકારની ભક્તિ એ આપણી આધ્યાત્મિક મા છે.

બાપનાં આઠ લક્ષ્ણ એ અષ્ટાંગ યોગ છે.

૧ પિતાના બે પગ પૈકીનો એક પગ એ છે જે સતત ગતિ કરે છે, સંતાનો માટે પ્રયત્નશીલ રહે છે.

૨ પિતાના બે પગ પૈકીનો બીજો પગ સંતાનોને આશ્રય આપે છે.

૩ પિતાના બે હાથ પૈકીનો એક હાથ સંતાનોને શિક્ષણ અપાવે છે.

૪ પિતાના બે હાથ પૈકીનો બીજો હાથ સંતાનોને રક્ષણ આપે છે.

૫ પિતાની બે આંખ પૈકીની એક આંખ જે કઠોર રહી સંતાનો માટે શુભ કરે છે.

૬ પિતાની બે આંખ પૈકીની બીજી આંખ જેમાં સંતાનો માટે કરૂણા હોય છે, સંતાનોને વ્હાલ કરે છે.

૭ પિતાની જીભમાં અમૃત હોય છે, કઠોરતા નથી હોતી, અમૃત વાણી હોય છે.

૮ પિતાના હૈયામાં સંતાનો માટે હેત ભરેલું હોય છે.

આચાર્યના ૭ સોપાન છે જે જ્ઞાનની સાત ભૂમિકા છે.

અતિથિનાં ૬ લક્ષણ હોય છે.

૧ અતિથિ ક્યારેય બોજ ન બને.

૨ અતિથિ જ્યારે જાય ત્યારે બધાને આનંદ થાય.

૩ અતિથિ જ્યારે જાય ત્યારે તેને ત્યાં આવવા માટે આમંત્રણ આપતો જાય.

૪ અતિથિને ભોજનમાં જે મળે તે આરોગી અમૃતનો ઓડકાર મળ્યો તેવું ગણે.

૫ અતિથિ આવે ત્યારે ખાલી હાથે ન આવે, કંઈ જ હોય તો તેની મુસ્કહારટ તો હોય જ.

૬ અતિથિ રોટલો ખાઈ તેનું ભજનથી મરેલું મન આપતો જાય.

“પ્રેમ દેવો ભવ” માં પ્રેમનાં ૫ લક્ષણ હોય જે પ્રેમ પચાંગ છે.

૧ પ્રેમ કરનાર ક્યારેય વળતર ન માગે.

૨ પ્રેમમાં નિરદંભતા હોય, આરપારતા હોય.

૩ પ્રેમ કરનાર હ્નદયથી સામાવાળાને ક્ષમ્ય કરી દે.

૪ પ્રેમ નિરાકાર છે, પ્રેમને પકડી ન શકાય, અનુભવી શકાય.

૫ પ્રેમ પોતાના પક્ષે સમાધાન લઈ લે.